Otomí

NDÄTHOT’I, HÑÄSÜMPOTE XENI HNINI GATHO M’ONDA

Ndäthot’i Üdi ra Nthot’i nu ra hyaxä gatho M’onda ra kut’a ra yoho zänä n’a m’o guto ret’a ma ’yoto 1917
Gätsi ra mfädi bi t’ot’i ka ra DOF 27-05-2015

Nunu C. ndä mü m’etho fadi dähä bi ndumi ra ndäthot’i, bi tsakbi ra ndä nsü ne bi hoki M’onda, konge n’a ra pa di nun’a ra ndäthot’i he’mi bi hogi.

VENUSTIANO CARRANZA, m’etho m’u fadi dähä ot’e ndänthot’i, bi mpote ne bi hoki ka ra xeni hnini Mengu M’onda, ge di mango dä fädi.

Nu ya jä’i hmunts’i mpote othe ra ndäthot’i nuä ka ra nda hnini ra n’a ra pa ra zänä ret’a ma yoho n’a m’a guto ret’a ma rato, ka ra tsedi ra ndäthot’i he’mi bi boni ne bi m’ät’i nu ra ret’a ma guto ra zänä guto di jeya ä, bi boni di ge ra m’etho ndä, bi mfädi ne bi nhe nuä m’aä ha ra xeni goho. Ne bi mpodi ka ra ret’a ma goho bi thoki ne bi thudi ya zänä ret’a ma goho, bi üni ra H Mponthä Majuani katsutho ra ntot’e Lupe, ra n’ote ra zänä n’a m’o ret’ä ma hñu, xi xa hogi ra za xka thoki ngu jäna:

NDÄTHOT’I HNÄNSÜMPOTE XENI HNINI GATHO M’ONDA XA MPÖDI RA KUT’A RA PA YOHO ZÄNÄ N’A M’O HÑÄTO YOHO N’OTE NE ’YOTO

Thuts’i N’a

Heke I
Ya te tsa di hoki ya jä’i

Xeni n’a 1o. Ka ya Hnini hai M’onda ngatho ya jä’i ge tsa di hoki te ja ka ya hnini ge xi xa mbädi ra Ndä Thot’i ne konge ya hmä ya nzayo mengu n’an’yo hnini di ge ka ra Hnini hai M’onda tsa di hoki ge di uat’i, ge njap’u di nu pa di mädi ne di nu, pa di thoki nun’a ge xi di thegi hindi hmädi te di hoki ya jä’i, ha nu’u m’a ra u tsa te di thoki ngu xa thuts’i ka ra Ndä Thot’i xa mä.

Ya hmända mu’i pa te tsa di hoki ya jä’i ngu di mfädi xa mä ra ngutho di gen’a ra Thot’i di ge ya nzayo mengu n’an’yo hnini ge mädi ngatho ya pa ya jä’i xi dra nxidi ra hmädi.

Ngatho ya nzaya, ge xi ya ts’edi pa di hoki, pa di japi di hoki u te tsa di mpefi pa di thoki, di mädi, di thandi ne di mup’u zäm’u pa ya jä’i pa ngatho ka ya m’ui ngatho te ja, ya n’an’yo, ya n’atho ne ua di pengi. Kongehya, ra Xeni Hnini ge ra za di beni ha di jäpi pa di thoki ra hño, di thoni ra mfädi, di nzayo to hingi hoki ra n’an’yo, ne di nja ts’utbi pa ya jä’i u to tho gä mu’i u di gehya ya jä’i, ngu xa mä ra hmända.

Hmä ge ndä t’utsa ya jä’i m’ui ka ya Xeni Hnini Ngatho M’onda. Ya to t’utsa ya mengu nzubi u tsoho ka ra hai M’onda, ge di tsots’e nuya, pa di thegi ne di mädi ya hmända.

Hingi tsa da t’utsa ya jä’i num’u ngu ra mengu ka ya hnini hñätho, ne ha ra ñ’oho ua ra m’ehñä, ra jeya gä mets’i, ha nxotho ra jä’i, hä ua hin’ä bojä, ha hingi dathi, ne te ma nijä pa, xa nthäti ua hin’ä ne ha ua ma n’a ngu embi t’uni ra m’ui gä mu’i di thegi di mu’i ra n’yo ya jä’i.

Xeni yoho 2°. Ra gotho ndähnini M’onda gesenu ne hingi negi.

Gotho ndähnini M’onda petsi xangu ya mui nfädi m’etho ne mutbu xa ehe ma yamu ya hnini ge xi xa ntungi gotho ka ya xeni habu mui gotho k ara mui M’onda ge xi mutp’ia k ara ndähnini M’onda nu a mi ndui ra hñämbi hai nep’ia ge xi petsutho ya muise nu mu ya bi muntsi gotho, hojä muimfädi ne ya hñänsümote, ne u mara ya metseyu.

Dä m’aädi ne dä nhe ra mui hñätho ge xi xa za pa da hñäki toä da m’aä ha da jäpi di hoki u ne nu k ara hnini hñätho.

Geyu ya hnini muhu ma ra ya hnini hñätho, ge yu dä muntsi ma n’a ra gotho hnini, bojä ne ya mui nfädi m’etho, mupu ka ndähnini ne ge xi pädi hanja di ñetsi ya nzaya di u ya mui nfädi zämu hoki.

Ya hnini hñätho thegi ne petsi hanja di gohi ne di hokse u m’ä ra thot’i ne da nja ra muntsi gotho ka ra ndähnini M’onda, da badi di ge ya tahnini ne ya hnini ya hñätho, ge m’ä njäpu ra ndäthoti ne ya hñämbi nu gotho k a ya hnini M’onda, ge gotho da m’eyu, neu xa ndui gotho hanja u xa hoki nugu ka ä ya xa t’otupmañä nuna ra xeni, ya mfädi ya hñätho nepu habu mui.

1. Nuna ra ndäthot’i padi ne mati u petsi ya tahnini ne ya hnin hñätho ge da un hanga di t’ot’e nu u da m’ä ne, dä hogi ra za u di ñ’epu, da hokse pa dä:

1. Mä mbo hadanja ra mui ne ra muntsi hnini, bojä, hñänsümpote ne ya mui fädi m’etho.

1. Jäpi hokse nzutbi pa da un hanja di mui ne di hoka tsutbi ya tuhni u mupu de genseu, ngu jä ä ma ra ndä ndui thot’i, ne da jäpi ma sü n’a ngu n’a u petsi nja di mui jäi ne xi da hogi ra za, ra nt’ote kon gotho ra jäi ra m’ehñä. Nu ra hñämbi ge m’ä un ü hingi thoki ra z ge hinda nu ra tsutbi n era ndänzaya nuä di nu.

• Di ñ’ëts’i ya nzayo ngu ba epu pa gä hñäki ya nzayo ka ya hnini ngu ma yam’u, ngu hä mä pa di hoki se t’ex nzayo, ha mä ne xi tsa di juat’i ya m’ehñä ne ya ñ’oho ñätho pa di ñ’ëtsi ne di t’ets’i ra ngutho di hä ya mets’i, njap’u ne pa hä ra nzayo ka ya hnini, ngu di ra ngutho ra hmä di ndui di hoki m’efi pa ya ndä nzayo pa ngatho ka ya hnini ka ya xeni ha m’ui ya jä’i, hingi tsa ya jä’i nzayo tsits’i nzayo di mätbi pa hindi hä ra nsü ka ya ta Hnini, gehya xa thandi ne ya xa ts’utbi ge da thandi te pefi ne te hoki gatho nuya ya me

1. Kuati ne kotsi ma ra ya mui hñätho, u xi pätho gotho ya mui m’etsi di ge ya hnini hñätho mupu.

1. Dä kuati ne hoki ra za ya jäi, gotho ya hai ngu ja ä m’aä ra ndäthot’i.

1. Dä thegi, ko ma sü ha da nja di t’ot’e ne ha da jäpi di un ya hoy ngu jä ä m’aä ra ndäthot’i ne k o ra hñämbi ä m’aä, ge petsi da hoki ra za un u ne ngu hanja ma ä ra hñu di ge ya muntsi jäi k ara hnini, un ha di un ne ha xi di ziptho ya hai gotho u üni ra tsi mui un pu ha mui ne pu ha tsedi ya meti k ara hnini, mu ma ra ge hinda da doni ne hinda ñ’embi ya meti, ngu ja ä m’aä r andäthot’i. pada hoyu; da un konge ra hnini ha dä jäpi ngu ja ä m’aä ne jätsi ra hñämbi.

• Hñäki, un ka ya tahnini ne ko ya hnini hñätho, pa dä mpote un ka ya tahnini.

Ya thot’i ne ya hñambi di ge k ara xeni gotho hnini M’onda da fätbi ne dä t’ot’e nu u petsi ma sü k ara tahnini, pa dä nte ne da tsotse ya nsü mpote ne da hñänsüpote pe ge di rangutho ya nhe di ge ya metho mui hñä ne ya mfädise.

• Däyut’i ra za ka ra ntsegi xeni. Pa dä m’aämbi üenda nu u petsi, gotho ya tsutbi ne di m’äpu u embi ya meti, nu u rase ua gotho, ge xi da ümba ma sü gotgo ya mui ne ya metho mfädi ne xi da maki ngu ja ä m’ära nuna ra ndäthot’i. Nu ya hñätho petsi gotho ya pa da ponyahñä neda mädi ge pädi ya mui ne hñätho ma m’etho.

Ya thot’i ne ya hnambi di ge ka ra xeni gotho hnini M’onda da m’aä ha da nja di un ya m’etsi ne da thegise xa hio u ne da beni di geka ya hnini hñätho n’a ngu n’a ja ya xanguhnini, ngu ja u m’aä ka ra mfädi di ge ya hnini hñätho ne ka ya xanguhnini u nhe gotho.

1. Ra ngothohnini, ya xehnini ne ya tahnini, da hioni ra rangutho pa gotho ya hñätho ne hinda hiegi do thoki hada japi ya hñänsümpote ge xi ja ra medi pa dä mädi ya thandi m’etsi ya hñätho pa da nte gotho nupu ka ya hnini ne ya, nu ge da iot’e ne da hoki kongotho kongehu.

Pa dä thoki ra za ya mui metho ne xi zipto u ütsa un ka ya hnini ne ya hnini hñätho, un ya nzaya, petsi dä iot’e ä:

1. Xi da duki ra nte ka ra xeni nupu ha mui ya hñätho pa dä tsotse ne xi da te un ya bojä nupu ha mui ne xi hogi ra za ya mui nzaki un ka ya hnini, gotho ya mbefi u hoki gotho u ya hñu ndänzaya, ko di mfatsi gotho ya hnini. Ya ndänzayä ka tahnini ne di gätsi da üni rangutho ya bojä ka hnini pa di hoki ra za ne di te ya hnini di ge u xi ja medi.

1. Xi da mädi ne xi da jäpi da nte ya netse nxadi, ne xi da jä ma sü ra nxadi hñätho. Ne gotho mui hñätho, ra thudi nxadi, da gätsi ra za ra n’a nxadi, da nthudi pa dä thoki ra za nxadi ne ya dänga ne ndänxadi. Da m’aä ne da nte hada njä di thoki ya hemi nxadi ko ya nthudi ka ya xeni pa dä badi ya ntsagi mui ya metho un ka ya hnini, di ge u m’aä ra hñämbi di ge u xa n’un ka ya hnini hñätho. Tuki ra mahte ne ya mfädi di ge gotho ya n’an’yo mui nu u mui ka ra gotho M’onda.

• Da juäti ne da thuni ra za ra nt’ot’e ya ntothe ya jäi ne xi jä xangu ha da t’othe ya jäi ka ya gotho xeni hnini M’onda, xi da jäpämasü ne xi da thoki ra za ya hñätho pa ndä ´yot´i di ge ra rumthu ya njä t’ot’e ra hñuni, ge xida nhñu ya gotho ya tsibätsi.

1. Xida thoki ra za ya mui pa dä nts’ihu ne da n’yohu, xi da thoni ha da nja pa di thuni ra za ya boja pa ngothopu ha da thoki ne xi da gohi dar za ya ngu, ne xi da hogi dar mbaxt’i ya ngupu ha da thoki pa gotho ya jäi u järm’edi.

1. Da thegi dä yut’i ya m’ehñä hñätho jä ra nte, nu u hanja di tsotse ya thoki m’efi, pa ya mui ra za, ne da thuni u te jä pa di nfotsi; ka ra nxadi; ne da mfotsi pa dä m’aä hanja di mui ya nzaki pa gotho.

1. Xa nxidi ra t’ode hñäbaja pa dä yut’i ya hnini. Nu u ya xa thoki ne xi tsoni yapu ya hñäbaja ne ya mpehnihem’i. Ge thoni na da njäpi un ka ya hnini ne ya hnini hñätho ne da m’etsi, dä tsoke ne da un pa dä bädi ne da iode ya hñä ngu jä ä m’aä ya hñämbi mampu xa m’aä.

• Da mfotsi ya mefi tsipto ne xi da nte un ya m’etsi ka ya hnini hñätho konnga ya mefi u xi xa thoki ne xi da tsotse ra za di ge u ya bojä u xa yut’i, xa thuni ne xa thoki ya ngunzaya pagotho ne pa rase gepu ha xi da nte pa ya mefi, ge xi da yut’i ya thokibojä pa di nte ya nfädi ne xi da hogi xangu thoki, ne da fädi pa gotho un hanja u thoki ne xi da nja ra m’o.

• Da mupu ya hñänsumpote hnini pa dä mäki nu ya pohnini hñätho, un ka ra gotho hnini ngu ka ra n’ayo hoi, da thoki ha da jäpi pa dä mambi ya mefi u petsi u ja ka ya hnini, da thoki ra za ya mui ya m’ehñä; dä mfotsi pa dä hoki ya mefi pa gehu ra nxadi ne hinda ndothi ra n’yot’i ya bätsi ne ya mechubätsi nu ya mengu pohnni; xi da nhñu ra nsüpi u petsi ya jäi ne da ñ’ani ya nthudi di ge ya mui ma m’etho.

1. Dä t’ani ya hnini u hñätho ä di thoki ra beni nte gotho M’onda ne ya xangu hnini ne ya tahnini ne ngujänu, da yut’i da m’aä hanja u di thoki.

Pa dä mädi ne da jüati nunu petsi mangua un a ka ra hem’i m’angua, ra ngu dänga mpotehñänsü ka ra hmuntsi ngotho mui, ya mpot’a ñä k a ya xangu hnini M’onda ne ya tahnini, nu u ya da hoki ge xi pädi hoki, xi da hñutsi hamu ne hampu da thoki nu u petsi ma sü di ge ya bojä u poni ne gotho pädi ha da njä, ngu ya ngu di mäpu di higi pa ya hnini nu u xi kuati kongera thoki ne da thandi di gese u.

Ni xi da mäti nu u petsi nuna mangua pa gehu ya hñätho, ya hnini ne hnini, ya ngontho hnini, xi di petsi gotho nu u hanja di mupu u di ndui ngu ja mukua ka ra hmända.

Xeni hñu 3o. Ngatho ya jä’i tsa da hñä ra nxadi. Ra Xeni hnini M’onda –Ndä hnini, M’onda ne ya ta hnini- da uni mudi nxadi, yoho nxadi ne made nxadi. Ra mudi nxadi, yoho nxadi ne hñu nxadi di ge ra ndui ra nxadi; nun’a ne ra made nxadi da japi pa ngatho ya jä’i di nxadi.

Ra nxadi di ge uni ra Xeni hnini da thoki xa za, ko ngatho te me’ä pädi ya jä’i pa di mädi ra hai ra M’onda ge da m’u xa za di ge ngatho ya jä’i, ge da mfats’i m’ui ngatho, pa da ndui da mu se ne pa da t’uni yä meti.

Ra Xeni hnini da hyoki di ge ra nxadi dra za ne da japi ge ya he’mi ra m’efi, ha da japi di üti, ha da japi di mpefi te me ä m’edi ka ya ngunxadi ne ya xampate ne ya jä’i di ge handi te pefi ya xampate pa da hyoki ge ya nxadi da bädi xa za.

1. Mädi nu ra xeni n’ote ma goho ra thegi muinfädi metho, nu to da nxadi ge xi dar za ne, ge hinda, hñäki ya jä di ge ya nijä;

1. Un ra m’aä juani di ge ra nxadi ge xa t’ot’e nu u xa nfädi di ge ra nte nthüdi, ne xi da ntsaui un u hingi pädi padänjapu, nu ya m’ego, nu u xi pätho ne ya ntso m’i.

Ne ma ra:

1. Da huañ’i, ngu jä ä m’aä ra hhäkihnini nsedi hingi hense u ya ngu ya tsutbi ne u hära nzaya, un ge da mui n’a hä dä nja di mui xa nhi’o ya nzaki pa xi da nte un ya boja, ne ya ngotho mui m’etho nfädi ka hnini.

1. b) Pa ngatho ya mengu M’onda, -hinda nja u hingi za ni pa hense n’axtui ya jä’i- m’uxta hyandi ne da bädi ma thogi hu, m’uxta thoki xa za di ge te me ä t’akihu ra ximhai, num’u xkra pähu di gengigihu ne ga kuatihu te m’e t’akigihu tat’a n’a, konge ñ’ä tähä da m’ui xa za pa da nte ko ngatho te me ä petsi ya hnini di ge m’ui;

1. c) Da mfats’i pa ge ya jä’i da m’ui xa za pa da ne te me ä petsi ne te me ä t’akihu ra ximhai, ra sü di ge ya jä’i, da m’ui xa za ko ra mengu, ge da mä te m’e m’edi ya jä’i, te m’e mfeni pa ngatho ya jä’i hinge pa n’a te ngutho di ge ra utsa ya jä’i, ya jamfri ma ra ya jä’i, di ge ya m’ehñä ua tada ua di ge ya jä’i, ne.

1. d) Xi dra za, mu xta nte dra mpädi di ge ra nxadi ne da nte hyaxmu.

• Pa da hoki ge xa mä ra ñoho nthe hñä ne ra heke II, ra Ta ts’utbi ngatho ya hnini da mä ha da nja ra nxadi di ge ra mudi nxadi, yoho nxadi, hñu ne dangi nxadi pa ngatho ra Xeni Hnini M’onda. Konge ñ’ä, ra Ta ts’utbi ngatho ya hnini da ‘yots’e te me ä mbeni ya hñänsu di ge ya Xeni hnini ne ra M’onda neu mpefi po ra nxadi, ya xampate ne ya ta ra mengu, ngu mä ra hmända. Pa da mpefi di ge ya xampate da ntungi ra yä m’efi pa to handi te pefi ya xampate ua to handi te pefi ya nguu nxadi di ge ka ra mudi nxadi ne dängi nxadi di ge da t’uni ra Xeni hnini, da thoki n’a ra ñheki pa da ñut’i u to pädi xangu ne da hogi ra nxa Ra hmända xa nthuts’i da mä ha da nja, ha dumbi, pa da ñut’i, pa da ntungi, pa da fädi, da mpefi ngatho ya pa ge da thoki ge te me ä mä ra Ndä Thot’i ne pa da nthandi te me ä petsi ya xampate. Hinda ñut’i ngatho u hinda hyoki te me ä mä ra hmända. Ge te me ä mä di ge n’a nthe hñä hinda ra ngutho pa ngatho ya nguu nxadi. Konge hn’a, ngu mä ra heke hinda ra ngutho konge ngatho m’a ra ya ngunxadi ge mä ra nthe hñä VIII di ge hn’a ra xeni.

1. Gotho ra nxadi t’üti ka ra xeni hnini M’onda ge hinda jüt’i;

1. Ne uni ra nxadi ka mudi nxadi, yoho nxadi, hñu nxadi ne dangi nxadi, di ge te me ä xa mä ra n’a nthe hñä, ra Xeni hnini da uni ne da mfats’i di ge ñ’u ma ra ya mfädi ra nxadi -ne ra mudi nxadi ne ra ya ta ngunxadi– ne da mfats’i ra pädi nxadi negi hñä nu ä xa thoki ne ra pädi nxadi ne da nthüdi di ge ja ra m’edi pa da nte ngatho ya hnini yä m’u

1. Ya ngu nxadi ra se da üni ra xadi gotho u ja ra nxadi. Nguja ä juxka ra hmända, nu ra xeni M’nda dä hoki ne da üni ra nfädi ra ntsedi majuani un ya nxadi nu u xa hoki ya ngu nxadi r a se. Nu ngu ra nxadi ndui; n’a nxadi, yoho nxadi ne tsotse nxadi nu ya ngu nxadi rase ge dä:

1. Da üni ra nxadi ngujä ä hutsi ne m’aä ra yoho heke ne made II, ge dä njäpu pa da tsotse ra za nu u ma hadanja di thoki ra nxadi ge m’aä njapu ra made III, ne

1. Da thüni, metho, ndä u, da thogi m’aä ra mü ngotho, nu ä ri gätsi m’aä ra hmända.

• Ya ta ngunxadi ne ma ra ya ta ngunxadi ge xa mä ra hmända hmända da uni ra ts’edi, tsa da hyoki ne ko ra tsedi nu’ä da manda di gense’u; pa da üti; da hyoki ha da japi ra nxadi, da hyoni ra mfädi ne da mä ngatho u te me ä pefi ka ya hnini ngu mä ra xeni n’a, pa ge ya ta ngunxadi tsa da hyoki ngatho u da ne, da hyoki mefi nt’ani ra mfädi ne da hñäki nu’ä pädi ne ra mbeni; da hyoki ha da japi ne ha da nja ra m’efi; da mä ha da nja ra ñut’i pa ra nxadi, da ñäki ne pa ya m’efi mpefi hyaxumu. Pa ya mpefi di ge ra mefi, m’u ja ra ngunxadi ne ya ngunzayo, da thoki konge ra n’a mp’u A di ge ra the hñä 123 di ge n’a ra Ndä Thot’i, konge mä ne heke ra Hmända ta nzayo ra mefi nu’ä ha da japi n’a mefi xa za, pa da hoki ngatho te me’ä mpefi ne ngatho u da ne di ge ya ta ngunxadi nu’ä mä ra heke n’a.

• Ra Hmunts’i ñä pa ra hnini, pa ya hmunts’i ne ya zits’i nxadi ngatho ra Xeni Hnini M’onda, da hyoki n’a nthuts’i konge ya hmända u ja ra m’edi pa ge da t’uni ra nxadi di ge ra Ngatho ts’utbi, ya Xeni hnini ne ya Ta hnini, pa ge da mbeni tengu ra bojä da t’uni ra hnini ne da mä pa di ts’utbi, da t’uni ya hñänsu mu hinda hyoki te me mä ra hmända, genda ä pa ngatho ma ra u hinda hyoki.

1. Ge pa xi di t´üni n´a ra nhio nxadi, ge ka xkä xogi ra nguu nxadi ha thogi ya m´efi ra Sistema Nacional de Evaluación Educativa. Nuna ra nguu nxadi nuna ge xi di nu ra ndä nza Instituto Nacional para la Evaluación de la Educación. Ge xi häse ra nhio ra nzaki ngu gä nzaya, xi petsi ra tsedi gä hoki ntsutbi pa to ngatho, ge mpote nzayaui ra Instituto evaluación la calidad, pa di hoki ra mhio ra m´efi nxadi pa ngatho M´onda ka ya nguu Nzaya Preescolar, Primaria Secuendaria ne, media superior. Nuyu ge xi di hoki nuya:

1. a) Di hoki pa di thoki ha di njapi ya nu u rangutho gä hiehui, pa ha di zotse di nfädi ya m´efi xa thoki di ge ra nxadi;

1. b) Di njuki ra hem´i pa ha di hoki ya m´efi ya nzaya pa ra xadi ngatho ka ra hai M´onda, ka ya xeni pa di hoki ra m´efi evaluación ä ja ra m´efi pa di hoki nuä njapu ngu rangutho, ne

1. c) T´üdi ne di njuki ya hnä ne, ge kongehia, di thoki ha di njapi pa di thoki ra nhio ya hmä pa te di thoki ra nhio m´efi, pa di ranguntho te thoki ka ya hnini.

Pa di hmuntsi di hoki ra m´efi ra ndä nzaya mengu M´onda ge di thoki ka ra nguu nzaya Instituto ge xi di m´ui kut´a ya mpote nzaya ka ra Ejecutivo ngatho M´onda nuna ge di bädi ne di mä ka ra Camara hñä pa ya hnini pa to ä di nzaya, pa di thäki, ne pa di bädi ne ya jäi to t´etsi, ge di ñ´etsi ya jäi m´efi ka ra Camara hñä pa ya jäi u to hä ra nzaya ne ua, nu ya pa di nja ra t´etsi nzaya, di hiandi pa ha hinte di nja ra ñäte pa ma ra ya jäi di ge ya pa n´ote ma ret´ä nj´eya di ge ya pa xa tseki ra ñ´etsi nzaya ya hmuntsi nzaya ngatho M´onda ge xi di, nu ya to xa t´etsi, pa di mä ge genu di nzaya.

Ha mumu ra nzaya Camara hñä pa ya jäi hindä ne dä ñ´etsi pa di nzaya ya jäi xa thäki ne ge xi ra tsedi tsa di ñ´etsi ma ra ya jäi pa do mpote nzaya, ngu xa thutsi ka ra m´etho the, ha numu hindi nhe di t´e nuyu pa di nzaya, nuä di ñ´etsi ra ndä nzaya Ejecutivo ngatho M´onda.

Ya mpote Ndä Nzaya ge xi di pädi pa di hoki ra nhio ra m´efi ne xi di da ya hem´i di t´api ngu xa thutsi ka ra hmända, ne ge xi di nzaya yoto nj´eya ne hindi tsa pa di yopi di nzaya mara ya j´eya, ya mpote nzaya ge hinda za pa di nzaya reta ma goho nj´eya. Ha numu di m´edi n´a digenu, ra Ndä Nguu Nzaya ge xi tsa pa di hioni ä di mpote digenyu pa di gätsi ra m´efi nzaya. Ha ge numu ngu te di ja ge xi ra nhio di mpodi ngu ra thutsi ka ra thuhu IV di gen´ä ra thuhu ne hindi mpefi ma n´a ra m´efi, ne ua ha di mpote n´a m´efi nupu ka ya hnini, pege ha numu dar mpote nzaya ka ra Ndä nzaya Instituto ne nuu hingi njut´i ra bojä di ge ya m´efi u te hoki ngu ya xampate, xi pätho ra nfädi m´ui ne ua konge ma ra te t´ähä.

Ra Hmuntsi Ndä Nzaya dä nu to di m´eni pa di hoki ra m´efi hmuntsi, nuä xa t´äki konge xa ndähä xangu ya m´ede di ge ya hñu nzaya u ya mpote nzaya di ge ya pa xä hmä ngu xa thutsi ka ra hmända.

Ka ra hmända ge xi xa thutsi ha di njapi pa di thoki ra m´efi ka ra Instituto, ge xi di hoki ra nhio ra m´efi ngu hmä ne xi di hñänsüse, xi di thändi ra nhio ya m´efi di thoki, xi där za, ra m´efise, pa ngatho ya jäi ne pa di yut´i.

Ra hmända da mä ha da nja te me ä da hyoki pa ge ra nguu ge pädi ne ra noho nzayo ra nxadi ne ra chulo nzayo ra nxadi da hyoki n’a ra m’efi xa za ne tat’a n’a da hyoki te me ä t’uni.

Xeni Goho 4o. Ra ñ’oho ne ra behñä rangutho di ge ra hmända. Nuna mädi ra mutsi ne ra te nuya mengu.

Gotho ya jäi ge petsi da thegi da manse, ra tsedi da mede ne kongotho ya bätsi.

Ngatho ya jä’i petsi da hñä n’a hñuni xa za, dra ngu ne dra nkuhi. Ra Xeni hnini da hyoki.

Gotho ya jäi ge petsi da nu ra za di ge ya hogänzaki. Ra hmända da gatsi ha di nja ne hadajäpi pa dä jut’i ka ya ha thuni ra hogänzaki ne di mupu ha da zoni ka ra gotho M’onda di ge ya ngu hogänzaki pa gotho, nu hanja da m’aä ra heke XVI di ge ra xeni 73 nu nuna ra thot’i.

Ngatho ya jä’i di petsi n’a ra ximhai dra za pa ge da nte xa za. Ra Xeni hnini da hyoki ge da hyoki n’a. Ra ts’oki ngu mä ra hmända ä hinto da hyandi ra ximhai ngu xa thuts’i ka ra hmända pa hinda tsani ngu xa thuts’i ka ra hmända.

Ngatho ya jä’i da mets’i dehe ngatho ya pa ge da zi, pa te m’e ja ra m’edi ja ra nguu, da zoho xangu ne dra za. Ra Xeni hnini da hoki ra hmända da mä ha da japi, ha da nja da hyoki pa di mets’i pa ngatho ne hinda n’ani, konge ra mfats’i di ge ra Gatho ts’utbi, ya xeni hnini, ya ta hnini ne ra mfats’i di ge gatho ne nxoge ya jä’i da hyandi ne da mpefi mahyegi ngu di ñëhë ge da jamasu ya befi ne ra bojä pa njabu da nja n’a ra hogä mui gatho ya mengu M’onda ge njabu feni ne thandi da thoki ra nzayo.

Ya ha ba ehe, tojämasü ne to ñ’ihe petsi da nu mädi nu u petsi. Nu ra xeni da nu nuu jarmedi pa dä mui ma sü ne xi da t’ote ya bätsi ne da hoki ra za nu ya metsi.

Ngatho ya jä’i tsa da petsi n’a thuhu ne da mä hamp’u mengu m’uxta mu’i. Ra Xeni hnini da hyoki n’a. Ra nzayo u pädi da hoki ya he’mi da untho ra m’eto he’mi di ge ra hüts’i ra thuhu ra mu’i.

Di ge ngatho te me’ä ma ne te me’ä da thoki di ge ra Xeni hnini da thandi pa di ge ya nte ngatho ya bätsi, da t’uni di ge te me ä m’edi ya ts’unt’u ne ya nxutsi tsa da mets’i ra hñuni, ra nzaki, ra nxadi ne n’a ra ngu xa za pa da nte konge ya nzaki. Nun’a ran dui ge di t’ot’e, pa di thoki, pa di mapu ne di thogi ya mefi ya tsitsi nzayo ne ngatho ka ya hnini pa di ge ya bätsi.

Ya ta jä’i, ya ta ne to handi ya bätsi petsi da hyandi ne da ’yodi ge da thokui te m’e t’uni ne xa mä.

Ra xeni da üni ra za nu ya rase pa di rangutho pa dä jüati un ya metsi nu ya metsi nu ra bätsi.

Ngatho ya jä’i tsa da mets’i ngatho di ge te me ä pefi ka ya hnini ne da hñä di ge uni ra Xeni hnini, ne tsa da hyoki ngatho te me ä petsi ne pefi ya hnini. Ra Xeni hnini da hyoki ha da nja di heni ne da hyandi di ge te me ä pefi ra hnini, pa ngatho te me ä ja di ge ra ximhai ne ngatho te me’ä petsi, ra hmända da mä ha da japi pa da metsi ne da m’ui di ngatho te me ä da thoki di ge ya hnini xa m’ui ya yamu.

Ngatho ya jä’i tsa da ñ’eni ka ya hnini ne da hyoki nt’eni. Ra Xeni hnini ge da mä ne da hyandi nu’ä te mä ngu di ge gatho nuya ya hmända.

Xeni kut’a 5o. Ni xi ngu n’a ra jäi da k’ätsi pa dä mpefi hanguä da ne, nu ra za, nu ra ndä nfädi mü dähä ge nuna da hiegi hense mu majuani na da gätsi ra tsutbi, numu da doki ra ñä ge petsi ra hñu, da ün hogi ra ra dänganzaya, xa m’aä ka ra gätsi xa thutsi ra hmända, numu xa tsani ya m’etsi nu ra hnin i. Hindi za da hñämbi ya thoki mefi, ge xi da hoki ra za ra tsubi.

Ra hmända di gätsibi un ka ya xeni, ndä u ya mefi xi jär medi thuhu pa dä thoki ha da njä di hñutsi pa dä thnuni ne ya nzaya nu u xa ‘yodi.

Hinto da jäpi da üni ra mefi ya jäi numu hinte da güt’i nexi da t’oni, ha numu da mpefi te xa iot’e ga xa t’ot’i un ya heke I ne II di ger xeni 123.

Nu habu mui ya t’ote gotho, hense u da jäpi, da gatsi un hu xa hñutsi ya hmända nu u, nu ya ntsedi u to juahni, ha ngu ya mefi un habu xa t’etsi tsui ne xi xa t’etsi mfädi, njüantho ne hingi jüantho. Ya t’ot’e ñäki ne ya mede ge xi da jäpi da thoki ne hinte da njüt’i, pe ge da njüt’i nu u da hoki xi dar za ngu jä ä di gätsi mana ra thot’i ne hmända nu u to nuyu. Un ha mui ya mefi di ge ya hnini ge xi da jäpi da njüt’i ngu ja ä m’aä ra hmända ne konge u mara nuna üdinua.

Ra xeni ge hinda hiegi dä gätsi hanja ngu da thuni ra mefi, xa nu ha da nja pa dä mui ra nfädi ninda medi. Nu ra m’edi ya hindä za da götsi ge xi da hio ra thegi un ra jäi di ge te jä.

Ge ni xi da ra za da yuthu un ya jäi ne dä motsi ua da muhu ma jüani, un ge da boni ra ya pa ua zämune pa dä iot’e ya mefi, da hoki te da nja ua da mpo.

Nu ra t’ot’e mefi ge xi da njäpi da hoki ra mefi ngu ja ä xa maämbihu di ya nu ä xa hñu xi ra hmända, ni xi da za da thogi n’an j’eya ge hindar za pa ya mefi, ne hinda thogi ya pa, ni xi gen’a, nu u xa mboni, ge xi da m’edi gotho di ge u ya metsi hñänsü mpate ne ua tsutbi.

Ra m’edi u hingi tsotse di ra thuni mpefi, di ge ä di hoki ra m’efi, ge hense da jäpi dä nü ge mui ra tsedi pa dä un tsutbi, ni xi da nu ha da jäpi pa di hoki hä da nja di hogi ra mui jäi.

Xeni rato 6o. Nu’ä da mä di ge te me’ä mbeni hinda thoki pa da nja ra tuni konge ya hñänsu ua ya m’efi nzayo, hense m’u ya bi xax’i di ge ha gi nja ga m’ui ua di ge ra nzaki ma ra ua ya jä’i; ya jä’i da mä hinda m’ui xa za pa ge ra hmända da thoki ngu mä. Ge tsa te petsi ya jä’i di ge ra mfädi da thoki ra Xeni hnini.

Ngatho ya jä’i tsa da ’yut’i pa di hñä ngatho te nu ne ngu nitho, ngu ja di hyoni ra mfädi xa mä ne di t’uni ma ra ya hñä ne ua ma ra konge ha te xa hmä xa mboni ya hñä.

Ra Xeni hnini da hyoki ge da mets’i ne da bädi di ge negi hñä nu ä xa thoki ra mfädi ne hñaki, ngu ra ha poni ya thuhu ne thandi ya thogi te jä ya jä’i, ne ra bojä nsani ra mfädi. Konge ñä, ra Xeni hnini da hyoki n’a ra ñheki di ge ngatho pa ge da mihi hu di ge t’uni.

Pa di thoki nuya xa hmä ka ra xeni nun’a ge di thandi met’o nuya:

1. Pa tsa di metsi di bädi te me’ä, ngatho M’onda, ka ya xeni hnini ka ya hnini M’onda, ge xi ja ya tsedi pa di thoki pe ge xi hoki kongehya xa thuxkua:

1. Ngatho ra mfädi ge te me’ ä petsi ya nzayo, Xeni hnini, Ta ts’utbi ge handi da thoki xa za ya hmända, Ta ts’utbi ge hoki ya hmända, Ta ts’utbi ge mihi num’u hingi thoki te me ä mä ya hmända, nzayo di ge pädi, hmunts’i ya jä’i ge honi da mpefi, ya he’mi da uni ra nzaki pa da hoki ra za ge da hñä, ge da ts’oni ra bojä di ge ra hnini ua ma ra ya jä’i ge mpefi ua hingi mpefi pa ya hnini ua da hyoki ya m’efi di ge ya nzayo ka ta hnini, dangi hnini ne t’i hnini da thoki pa ngatho hense da njuati por n’axtui ya mpa num’u njap’u da ne ya jä’i ua da mu’i xa za, nu’ä mä ya hmända. Ge ots’e di ge n’a te tsa da petsi ya jä’i da xifi ngatho. Ngatho ya nzayo u pädi ra mfädi ne mu’i di ge ñä, petsi da hoki ya nthuts’i nu’ä te m’e pefi ne te me da hyoki ngatho ya pa, ra hmända da mä ha da japi num’u hinte da hyoki ne hinte da nja ra mfädi.

1. Ra m’aä di ge ra nzakise ne ya mfädi metsi ya jäi ge xi da hmädi ngu ja ä m’aä ne u hi xa thüdi xa hiandi ya hmända.

III. Gotho ya jäi, hingi jär m’edi da thogi nu u da ne ra pa dä üdi pa te ot’e, da metsi da nyut’i hinte da gut’i nu ä da zifi gotho, nu u ya mfädi jäi numu da ntüdi nuya.

1. Da mä ha da nja di mets’i ne ha da japi ra mfädi pa ge ya hmunts’i nzayo da hyandi ne da fadi ngatho konge te m’e mä ra Ndä Thot’i.

1. Ya ngunzayo u pädi tsa da petsi ne da kuati ya he’mi mfädi di ge ya m’efi ko ngatho u ma ra ne da tut’i ngatho ya m’eni he’mi yap’u ko ngatho ra mfädi di ge ra pa, te me ä njut’i ra bojä ya jä’i ka ya hnini ne da mä ya m’efi u te me thoki ne te me di thoki pa da mä majuani ne di tsots’e ya mefi xa mfeni di ne di thogi ngatho ya mefi xa thoki.

1. VI. Ya hmända da gätsi da m’aä ha da nja di jäpi ya jäi da hoki gotho nu ya metsi gotho dä üni ya jäi u xi nxotho ne xi mbeni ra za.

VII. Ra hingi thandi ra m’aä nu u xa thoki pa dä yut’i di ge ra ñä gotho nu ge xi da jot’i ngu ja ä xa m’aä ra gätsi di ge ya hmända.

VIII. Ra Ndä Nzaya Ngatho M´onda ge di hñä ra nzayase, xi pätho, xi ma juani, komgatho ya mpote nzaya, ngu gä tsutbi pa kongathose, xi di pase ha di japi pa di thoki ra m´efi, ngu ha gä bädi pa di hioni pa di hoki ha japi pa di nu tengu bojä ne ha di njapi pa di ndui di thoki mbo nguu Nzaya, ge pa xi di tsotse ra nhio ä xa mbeni dige nuna ra m efi pa tsa te di thoki ne di bädi dige te hma pa ngatho ka ya hnini pa xi di mätibi pa hindi t´üdi ya hem´i ya jäi u to xi ne di bädi pa ma ra ya jäi xi ne dä bädi ya hemi ya jäi ngu xa thutsi ka ra hmändä.

Ya hmuntsi nzayase xa thutsi ka ra theke, ge di thoki konge ngu xa hmä ka ra hmända nuna ngu pa di nfädi ra nhio ra m´efi ne pa di nfädi ne di mäti ta nt´üdi ya jäi di ge u ngu xi t´adi, ngu xa thutsi ka ra hmända pa ngatho ka ra hai di guki ra Ndä Nzaya Congreso ra Unión pa di mä ha di thoki, ha di ndui pa ha di thoki ra m´efi nuna pa ngatho te tsa.

Nu ra m´efi pa di hoki nuna ge xi di hoki ra nhio ngu ha xi di ndui, xi där majuani, xi di gense, xi di negi ra m´efi di hoki, xi dar za, xi di petsi pa di zotse ra m´efi, xi di negi ne xi där sedi pa di nfädi.

Ra hmuntsi Nzaya ge xi petsi ko ra tsedi pa di bädi ya hñä te jä di ge nuu ya hmä pa di nfädi ya nt´üdi ya jä ka ya hnini ne di nfädi ge hindi thegi pa to di bädi di ge ya nt´üdi ya jäi di ge ra ya nzaya m´ui ka ya xeni hnini, ne konge ma ra ya hmuntsi nzaya to xi faxhu konge ya mpote Ntsedi Ejecutivo Legislativo Tsutbi, ra hmuntsi xi rase gä nzaya, ka ra tsitsi ne ko ra nzaya ha xi honi pa di hmihi ra bojä ka ya hnini, pa ya jäi to xi nxotho gä njäi, mbeni ra nhio ne ja m´ui n´a ka ra Sindicato ha t´uni ra bojä pa te di hoki ka ya hnini ngatho M´onda: ne ha nuu ya thogi di ya Ndä Tsutbi m´ui ta ha tsegi ra xeni ge xi ra tsedi ra Suprema Corte Tsutbi pa ngatho ka hai M´onda, ha numu di hoki nuna ra m´efi ko ngatho hñu ya ndä nzaya Ministro. Njapune pa di bädi ko ngatho ya hmuntsi pa di nu hanja ne ko te di thoki ra nhio m´efi ä xi pätho gä thoki ka ya xeni hnini ne ka ra ha Ngatho M´onda, ge hense xi di bäse ne hindi bädi ma ra ya jäi, ne ndi goni ra hmä, ngu xa thutsi ka ra hmända.

Ra hmuntsi hmipi bojä pa ngatho M´onda ge xi ra m´efi di hoki pa genyu to ne di Guki ra hmuntsi nzaya ge vi ra nhio di nhieui ngu ha gä m´ui ka ya xeni Hnini hai M´onda, ge xi ra nhio pa di pa di bädi ha di njapi pa di thändi u ngu xi nhne pa xi di thogi ra nhio pa genu to xi ma tsü di t´üni.

Ka ra hmända ge xi xa thutsi ra hmä ge xi di hnu pa ha di njapi pa ndi nfädi ya nt´üdi ya jä pa te di tsombi ra nzaki.

Pa di hogi ya m´efi ya hmuntsi nzaya hmihi bojä ge xi ra nhio pa di mpädihu konge, nuu xi ya mupu zämu ngu hito to tähä ya jäi u xi ra ntsedi. Konge tsutbi Ndä Nzaya ge xi ra nhio di bädi te ma ha nja gä thoki ra m´efi ra Nzaya Suprema Corte Tsutbi pa Ngatho M´onda ngu xa thutsi ka ra hmända, ne hense ra nhio pa genu to xi tsa te di thoki pa hinte di ja ya nfate nzaya m´ui ngatho ka ra hai M´onda Ngu mä ra hmända nuna.

Ra hmuntsi hmipi ge xo yoto ya jäi mpote. Nu pa di t´etsi, ra Camara hñä pa ya jäi, ge xi di hñäpi pa ya jäi ka ya hnini, ngu xa mä p di thoki konge ya hmuntsi jäi Nzaya Parlamentarios, ngu xa t´etsi konge hñu ya jäi xa nzaya ne xi zämu ngu xi ´yopu mu ya bi hmät´i pa di mpote nzaya mu ya bi hiegi ra ntsü n´a ra hñänsü, ngu xa thutsi ka ra hmända. Ra hem´i hñä xa nzaya ge xi di üni ra Ndä Nzaya Ngatho ka ra Hai M´onda ret´a ya pa di ge ra pa ä xa t´etsi. Ha numu ra ndä nzaya hindä üni ra hem´i hñä nzaya di ge ya ret´a mpa xa hmä, ge xi di mpote ma n´a ra jäi xa ñ´etsi ra Ndä Nzaya Senado Ngatho ka ra Hai M´onda.

Ha numu ra Nda Nzaya ngatho ra Hai M´onda hindä ne dä uni ra hem´i ha hñä pa di nzaya, ge ra Camara ka ra Senado ge xi tsa di hioni ne di da ma n´a ra ra´yo hem´i pa di mpote nzaya ya jäi, ngu xa thutsi ka ra m´etho theke, ge xi di hñäki ko m´ede hñu ne ta kut´ä ya hmuntsi u di ´yopu. Numu di hmä pa di gohi nuna ya ´yopi hem´i t´ex nzaya, ra Camara ka Senadores, ngu m´etho xa thutsi ge xi di hñäki ko m´ede hñu ne ta kut´ä ya hmuntsi u di ´yopu, genu di mä ho di nzaya di ge ra nsü ra ngohi.

Ya mpote nzaya di tene pa di nzayo xo rato nj´eya ne ge xi di da ya hem´i xa t´adi ka ra theke I, II, IV, V y VI dige ra xeni 95 ka nuna ra Ndä Thot´i Hñänsü Mpote Xeni Hnini Ngatho M´onda ge hinte di petsi ma n´a ra m´efi di ya pa, ä di t´etsi, ne ha numu ngu di tähä di ge ka ya ngu ya Xampate, ne ua ya xi hioni nfädi ne ua ma n´a ra m´efi mpefi, ge pa xi di t´ümbi ra nsü ngu xa thutsi ka ra thuhu goho di ge nuana ra Ndä Thot´i Hñänsü Mpote Xeni Hnini Ngatho M´onda ne xi di thandi ngu gä nzaya.

Nu pa di mä ra hmuntsi nzaya mädi ra nsü ge xi di hiandi pa di rangutho ngatho ya jäi.

Ra to di Nda Nzaya ge xi di ñ´ëtsi konge ya hmuntsi nzayasehu, di thäki konge ra m´edi hinto pädi to ä t´etsi, di nzaya konge hñu nj´eya, ne xi tsa di n´yopi di t´etsi ma n´agi di ge ya nj´eya ngu xa mä; ge xi di njapi di üdi ra m´efi hoki konge ra Nzaya ka ra Senado, ra pa ä di thutsi ne di mä ra hmända.

Ra Ndä Nzaya mädi di m´etsi n´a ra nzaya tsutbi, di nret´a ya mpote nzaya, ge xi di hñäki ko m´ede hñu ne ta kut´ä ya hmuntsi u di ´yopu ka ra Camara Senadores. Ra hmäda ka di hñäpu pa ha di njapi pa di mäpu ha di t´üdi ya üdi beni pa di thoki kongense ra Camara. Nj´eya mu nj´eya di mpadi yoho ya tsutbi u ya xi petsi xangu ya nj´eya ngu gä nzaya. Pege ha numu ngu xa t´etsi pa di n´yopi ra nzaya ge di gohi.

Ka ra hmända xa thutsi pa ha di nhnu pa ha di njapi pa xi di hogi ra nhio ya m´efi ya tsutbi mäte u di hoki ngu xa hmä.

Ngatho ya nzaya ne ya mpo nzaya ge xi ra nhio di hoki kongatho ya m´efi ngu ja ra nzaya mäte pa xi di hogi ra nhio ya m´efi u di hoki.

Ra ya hmunts’i nzayo di ge fadi da mä ha da nja di mpefi pa ge da hoki konge ka ra Xeni Hnini ne konge ra nzayo u to handi te me njut’i ka ya Xeni hnini M’onda, konge ra xeni hnini ge pädi di ge ya m’efi kuati ne ra nzayo ge hñä, thoki ne üti ra mfädi di ge ra pede ne ra hai ya hnini, ne ya nzayo di ge fadi ya Xeni hnini ne ra M’onda, pa da mä tengu ts’oni ra mengu Xeni Hnini M’onda.

1. Ya m´efi ha xi ha poni ya thuhu ne ya m´efi ha poni ya thogi:

1. Ra xeni hnini ge xi di nu pa xi di tsotse pa di yut´i ngatho ya hnini ra hmä ne ra nfädi, di ge n´a ra m´efi pa ngatho ya hñä poni ka ya bojä rangutho ja pa ya nj´eya ne pa ya rato j´eya nzaya.

1. Ra bojä ha poni hñä ne ha t´üdi ya thogi nuya ya m´efi ja ka ya hnini ne xi nhne paa ngatho, ngu gä njapu ge ra xeni ge xi ra tsedi di hiandi pa xi di thoki ra nhio ra nfädi, xi dar za, xi di rangutho ya ngatho, hindi m´edi, tsotse, ngatho di m´etsi pa ngatho ne hinto di matabi.

III. Ra ha poni ya thuhu ra m´efi pa ya hnini ne xi nhne pa ngatho, nu ra xeni ge xi di hiandi ge pa xi di nja ne xi di thoki ra nhio xi dar za pa ngatho ka ya hnini, di m´ui pa ha di nfädi ngatho ne hindi m´edi ra hmä, ne pa di thändine pa di nfädi ha di ja ndumu ya m´ui ra nhio ya jäi ha gä m´ui ka ya hnini ha ya mengu M´onda, pa di thoki ngu xa thutsi ka ra Xeni 3o di ge nuna ra Thot´i.

1. Hindi thegi pa di nguki ya hñä pa te ja ua te hmä u ta di üdi ra hñä ngu ya thogi ne ua te ja nupu; ge xi di nu ha di njapi pa di nguki u ya hñä pa ka ya hnini pa di guki ra seki to ne pa di üdi ya hmä, di ge nuya m´efi ha ya xi njuki ra hñä xa t´üni ra nseki pa di hoki ra m´efi nuna pa ma ra ya jäi, pege hindäba te di mämbi di ge ma ra ya hñä ya jäi pa di nfädi.

1. Ka ra hmäda xa thutsi n´a ra m´efi pa ngatho ka ya hnini pa di hñänsüse ne xi di pädi, ha di japi pa di hoki ya m´efi, ha di hioni ko te di thoki ra m´efi ha xi poni ya thuhu ge di thoki ä hingi njapu pa gen´ä rxa nfeni, pa xi di tsotse di nja xangu ya m´ede jäi ka ya hnini n´a ngu n´a ka ya xeni ngatho ya hai M´onda, ha di hmä ya m´efi thoki ka ya nguu nxadi, ya m´ui ha bä ëhe ya jäi ne ya ngo, ya nfÄdi ge rangutho ya jäi ngu ya m´ehñä ne ya ñ´oho, di hmä ya hñä ha hmä xi majuani, xi ñ´itho di tsotse ra nfeni nuä ne xi di majuani, ya hmä te thogi ka ra hnini Hai M´onda ne ka ra Ximha, ne di thegi di mä ne ma ra ya hmuntsi pa di üdi ya m´efi, ngu pa di hmä ne di nfädi ge xi m´u xangu ra ya hmä rangutho ya hñä ne ya hmä ge pa xi di nfädi ne xi di nte ya m´ui ne xi di mäjuani ka ya hnini.

Ra nzaya dige ya jä’i da pets’i konge ya jä’i ge da mats’i pa ge da ‘mu se ne da pets’i n’a ra ‘mefi ra za ge da thoki ngatho ge mi mbeni. Da thoki konge guto ya mfats’i ra za ge da t’ëts’i ma n’a dige made ya jä’i ge ‘mui ka ra Nguu nzaya mpote hñä ya hnini ua, m’u hinte mpefi, dige ra Nguu Nzaya ge ‘mui ngatho ya pa. Ya mfats’i da thoki ra ‘mefi ngu da thogi ya jeya, ge ngatho ya jeya da mpoti ya yoho ‘mefi u yam’u, ua hense u xa maa ra nzaya mpote hñä ya hnini ge da mpefi ma n’agi.

Ra Hñänsu dige ra nzaya dige ya jä’i da mpefi, ngu da maa ra Ta Nguu nzaya dige ngatho ya hnini M’nda, konge ra nt’ëts’i dige made ya jä’i ge ‘mui ka ra Nguu nzaya mpote hñä ya hnini ua, m’u hinte mpefi, dige ra Nguu Nzaya ge ‘mui ngatho ya pa; da mpefi kut’a njeya, ne tsa da mpefi ma n’a dige mara ya njeya, ne hense da mpoti ra Senado ko ngatho u mara.

Ra hñänsu dige ra nzaya da üti ngatho ya njeya ä ya Nguu Nzaya ge uni ya hmända ne ra Nguu Nzaya ge hoki ya hmandi pa ya hnini n’a ra nthuts’i ko ngatho ya ‘mefi xa thoki; ge da ‘mui ka ra Nguu nzaya pa ya jä’i ngu da maa ya hmända.

1. Ra hmända da mä ha da nja pa to petsi ha poni ya thogi mengu yap’u, di ge ya jä’i u to ots’e ua to handi ne da mä ha da japi pa da thoki xa za. Ha hñäki ma ra ya mfeni ngu dra tsa hñä.

Xeni yoto 7o. Ge hinigi za da thegi da t’ot’ ine da guki ya nt’ot’i di ge u hingi thegi ya mefi. Ge higi tsa to di hñä ne di juki pa di nfädi, numu hingi hegi ra ndä nzaya pa di nfädi ka ya fat´ä hñä pa di hñäki n´a ra hmä ne pa xi njaki ngatho ka ya hñä bojä ka ya ha poni ya thogi hñä ne ua ja njuki konge ya hem´i ne konge ma ra ha di nfädi ya hñä ne ya hñäki.

Ni xi n’a ra hmända ne nzayo tsa da petsi hñaki u da ne, di ge te me’ä da mä ne hinte da thoki xangu konge te me ä mä är met’o nthe hñä di ge ra xeni 6o. di ge ra Nda Thot’i n’a. Hinda hogi da hñaki ra mets’i, ra mfädi ne ra mfeni nu’ä mä.

Xeni hñäto 8o. Nu to ha ra nsü nzaya ne ya mefi pangotho ge petsi da mambi nu u hoki, nuna numu xi xa ‘yoti ra za, ne xi da nzofo ra za ne, ma sü; pe numu ñämbi di ge ya hñänsümpote ge hese dar za da nu hanga di hoki nu u petsi di ge ngotho ya jäi ka ra gotho M’onda.

Gotho u te da t’adi ge xi da da nu u ya xa nfädi ya nt’ot’i di ge ra nzaya nu ä xa nzafo, ge xi petsi da iote da hoki nu un pädi pa hindi da gätsi ra nu u te t’adi.

Xeni guto 9o. Hingi za da gombi nu u petsi pa dä muntsihu mantheeke konge u te di huki ra za; nu gense ya jäi mui ngotho M’onda dar za hoki ha da jäpi di hogi ya hñänsumpote di ge gotho M’onda, nixi n’a ya muntsi däte, petsi da gutsi.

Hinda m’aä ge hingi za, ne hinda gätsi ka ya muntsi nu u xi pädi de ge u xa t’adi xa ntüdi n’a ra ñäki, nu n’a ra nzaya, nu ge hinda nu ngu ya menza di gen’a, ni xi da hoka tuhni ne da ñät’i da hio ne da jäpi a da hokbi nu te adi nuyu ne.

Xeni ret’ä 10. Ya jäi ka ra xeni hnini gotho M’onda petsi da ñä n’a ra nzafi nupu ha mui, pa dä k’atsi to da hiombi ra ñä, nu mu u hinda metsi m’aä ra hmända gotho M’onda ge u petsi nu ya ndänfädi mü t’ähä, däte, ntsedi dahä ne ra nfadi gotho. Ra hmända gotho da gätsi m’aä, ha da nja, te da metsi ne hampu di metsi ne di thuni nu ya jäi u da doi ya nzafi.

Xeni ret’ä ma n’a 11. Gotho ya ñ’oho petsi da jut’i ka ra gotho M’onda, da boni, ja m’a japu gotho M’nda ne da mui pu ha ne, ni xi jarmedi da hoki ra hem’i pa dä mupu ra za, hem’i u rangutho. Ra ndänfädi mü tähä nunu petsi da nu u xi pädi ne ot’e di ge ra nzaya tsutbi, nu mu da nja ra ntho ge da hoka tsutbi, ne nu ya nzaya hoka hem’i, (sic DOF 05-02-1917) nu ge nu da nu hampu tsegi u da hmämbi ka ya hmända nu u tsoho ne pani ka hnini ne pa ya hoga nzaki mahiegi nu ka ra gotho M’onda, ne da njapu nu ya mengu zübi nu u mu ka ra hnini.

M’uxta dohni por ge ka njap’u mä ra ot’e ts’utbi, ngatho ya jä’i tsa da petsi da ’yodi hamp’u da mu’i, ka njap’u ja ra m’edi da t’uni hamp’u da m’ui. Ra hmända da ’yode te me xa thogi ne te me ä xa hoki.

Xeni ret’ä ma yoho 12. Nu ka ra xeni gotho M’onda hinda üni thuhu dar za, ni xi da dom’i ne da jäpä ma zü, ni xi da üni ne nu u xpäthuni nu ra ya hnini.

Xeni ret’ä ma hñu 13 Hinto da za da tsutbi di ge ra hmända geseu ni xi ya ngu hñänsü geseu. Ni xi n’ar jäi ne ya muntsi petsi da mambi, ni xi da uni ne da ne da ñah gatho u di ge u te hoki pa gotho ne handi m’aä ra hmända. Ge xi mui da kar tuhni di ge u ya tsahña ne u xi metho di ge u hingi tsuni ya ñ’änzafi, nu ya ngutsutbi ñ’änzafi ge hingi za ni xa da ne da xiki ya mui pu ha tsegi di ge ya jäi nu u hingi numu kar ndänfädi mui t’ahä. Numu da iot’e n’a ra ntsañä ne da m’edi ra njüantho ra ñ’änzafi ge ni xi da tsaui n’a ra ñ’oui, ge da gotsubi ra nzaya tsutbi ra nzaya tsutbi nua to da nu.

Xeni ret’ä ma goho 14. Ni xi n’a ra hmända de ne da jüt’i di genu xa hoki di ge n’a ra jäi.

Ni xi da thambi ra thegi ne nu u ya meti, nu u embi ya meti, nu ge da hoki konge ra tsutbi ge xi da deni ka ra nguzaya m’aä ge ka di ndupu, ge ka ra za da njapu pa dä hogi di b’aäpu ne di nu ya hmända nu u xa m’aä di ge metho nu u jäpu.

Nu ya hoka tsutbi ge xi njuantho ra nzaya, nu ra gätsi da zotse nu ä ha m’aä xa t’ot’i ra mpogañä di ge ra tsutbi nu ka ra hmända, ne a b’edi di ä hingi poni nu u ta ndui de ge n’ä ra gotho ra metsi.

Nu ya hoka gotsutbi ge xiy ya hanja di thogi, nu ra gätsi da zotse nu ä ha m’aä hanja un ra hmända.

Xeni ret’a ma kut’a 15. Hinda hmunts’i pa da nja mpoti di ge ya ‘yofodi hñänsu, ni pa ge ya t’i be ge xa hyoki t’uni ja ra ta xeni hnini, ya jä’i ge hinte mu’i xa za, ni ya hmunts’i pa da hñaki te tsa da petsi ya jä’i ge mä ra Ndä Thot’i n’a, ne ya ta hmunts’i ya mengu nzayo ne u mengu nzubi ma ra ge ya me M’onda da mu’i.

Xeni ret’ä ma r’ato 16. Hingi t’za da thöpi dä t’ote ra ya nhoya nua xa m’aä ngu, hem’i ne ya metsi, ge dar za da m’aämbi ntot’i di ge ra nzaya da nu, ge da üdi ne da mäti nu ä xa mui ra za ä xkithoki.

Ngatho ya jä’i petsi ge di njuatbi ra nhyo ya nt’udi ha kut’I ha pot’i ua xani ya nt’udi ne ua mä hanja ngu xa thuts’i ka ra hmända, ge xi mä hanja xa ndui pa di thoki ra juat’ä nt’udi ge pa hindi fädi ngatho M’onda xa mä ra nzayo

Pa hindi guki ma ra ya n’an’yo jä’i ge xi di njuati. Hingi tsa da njamäsu ra mfadi pe ge numu di nu ra ts’utbi ne da mä di thogi ra hñänsu bi ne ngu xa thuts’i ka ra hmända ä ra ngaxte, ge xi di tsan’i pa nu ha di thegi ne ua di thoki nts’utbi di ge ta xa thoki ts’utbi di ge te xa hoki ra tse thogi numu ngu to xi xa mfaxui di ge ra ngaxte.

Megeä ra jäi to da ment’i nu ä ra jäi ä xa hoki ä hingi za nu ä kä mi hoki ua ge ä ya xki hoki, ne di gempu zitsi ka ra nzaya numpu ha getho ne xi da gutä da mehni, ka ra habu t’ot’e ra thoni ya ntsomui. Ge xi da iadi gotho ya ntüdi mui ne xi da ngut’ä nu a xa n’exfadi.

Hense mu xi nxani, numu xi xa nsedi ä xa hiote ge xi da mehni kon ge ra nzaya pa da m’aä ha xanja ra tsoki ua hin’a ge da ioni ra tsutbi, ge numu hingi thokbi ra ndä ra pa ra tsutbi nu ra pa ä, nupu ha bi njä, nu ra ngu habu t’ot’e ra thoni ya ntsomui ge xi da ñ’epu ra ndä, da iot’e da hogi, ge ya xa thutsï ne xa m’aä nu ä di hogi.

Numu xi n’ïtho da t’ode, nu ra tsutbi ge dä üni ha da thegi xi n’ïtho ua xi da jot’i ngu jä ä xa thutsi ka ra hmända.

Ra ndä tsutbi, ge xi adi ra ot’e ra thoni ya ntsomui nu di ge genu ya hiote ‘yopu ka ñu u xi xa muntsi, ge xi da rini n’a ra jäi, nu di gehia nupu ha mui ne n’ar paä ngu m’aä ra hmända, ne hinda hiegi da thogi yoho n’ote ya pa, ge numu xi ne da njapu pa di da hogi ra za ya thoni, nu ra mädi ra jäi ne ra za tsutbi, ge numu hinte da mui ra ntsedi un ne hinda m’aä ge ra tsoki di ge u hoki ra tsutbi. Nuna ra pa ge xi da dom’i xangu. Ge numu da ot’e ra thoni ya ntsomui da m’aä ha xa njau ya ntso di ge u xa hoki. Nu ge ngotho, a bi mui ra nfadi ge hinda thogi un ya gotho ya n’ote pa.

Ya muntsi hiote ‘yopu ka ra nu fädi ge u ya jäi muntsi u hoki ra pe ge tsu hñu ne ma ra, ge xi hote zämu ge xa thändi, ge xa m’aä nu ka ra gatsi nu ra hmända digeyu.

Ni xi n’a ra ‘yofodi da got’i ra ot’e ra thoni yantsomui tsa da got’i ra yoho n’ote ne hñä ra hora, numu xta zaxna da iadi da thegi ua da thoki di mehni ko ra tsutbi; nunuda tsegi pa ge xi da yopi numu da dini ra ntsedi ngu ja ä m’aä ra hmända ge xi ra nhote ‘yopu munsti, numu xi xa toht’ä xa iote ge xi da jot’i ngu ja ä ma ra hmända ntsedi.

Nu gotho ra thoni, ge hense da hioni ra ndä tsutbi, ge da iapi ra nt’ot’i nu ra ot’e ra thoni ya nt’somui, da thutsi nupu ha xa nja ra thogi, ra jäi ua ya jäi nu u xi xa tsudi di ge u ya temeu thoni, ge hense da iau nu u ya ndä, di uadi da gäxu, da thutsi ka ra h’em’i, ne da mupu yoho u to hinda xa hioni nu a to a nfodi nupu ha bi nja ra thogi ne da njuani ua himajuani, da ma ra nzaya nu a pädi ha xanjä ka ra ngut’ä.

Ya ñä nu u ñäsehu ge hinda m’aä. Ra hmända ge da nzohni u to da m’aä nu ya thogi u xa mupu ge xi hämbi ra thegi ra ñä ne hinto da iotse digenseu, pe ge numu da t’oni ne da muhui rangutho pa dä ñä di genu ha xa xanjayu ne xa nu. Ra tsutbi da nu ha dar za ne da zotse da m’aä, numu gotho ñähu ne xi patbi da manhu di ge un hongi fädi m’aä njapu ge da za da m’aä mä ra hmända.

Hense ra nzaya tsutbi gotho M’onda, da ioni ra nzaya gotho M’onda ge da hoka tsutbi nu a ra ndä ot’e ya thoni ntsomui nupu ka ya xeni gotho hnini nu u un, ge dar za da m’aä ha da mutsi ra u ya ñäse hingi fädi. Pa genyu ra nzaya ge da m’aä ha da üni ua hin’a nu u xa iot’e majuani nu a m’aä ne da üni ka ra nt’ot’i nu ä odi, da m’aä ha xa nja, ndä xa nuä, nu u to xa faxhu di ge u ne ä xa tene. Ra ndä nzaya tsutbi gotho M’onda ge hinda üni nuna ra t’adi numu pädi ge ra meti ra juahni nzaya, ga jut’i, ntoi, tsutbi, mefi ua ya to hoka h’em’i, ni xi di ge u to ñäkbi nu u to xa jot’i pa da gutsi.

Ya ndä tsutbi di ñ’i’he ya nzaya nu u pädi hoki ya thogi, xi n’itho, ne jäpi hoki konge u te tini, konge u adi ne rangutho u hingi nu, ka ya hnini. Xi da un za ne da nu ko te di hoki nu u petsi nu u to xa t’etsi di ge u xa hoki ua xa thokbi. Ge dar za da mui n’a ra h’em’i ha da tsutbi u da tsahu gotho u ñähu di ge ya tsutbi ne ya ot’e ya thoni ya ntsomui ne ko mara ya nzaya u nu.

Nu u to da thoki ya ñä ge xi da iot’e nu u odi ne xi tsegi nu u xa nu ka ya hmända. Nu u da rini ya nfädi di ge u xa thoni nu mu hingi njapu nuyu, ge xi da nja ra medi gotho ge hinda thogi ra za.

Ra nzaya hoka h’em’i ge xi dar za da m’aä da k’ät’i ka ya ngu hense pa dä pädi majuani ge xi xa hoki um’aä ra h’em’i ntsedi mpi ne ra nzaya mfädi; ne da iadi ya h’em’i ya nxadi ne ya h’em’i u xi jar medi pa dä m’aä ge xi hoki ra za ngu u ma mupu ka ya hñänsü, ge xi da hoki da njapu, nu ya hmända nu u ne nu ya majuani di ge u xa metho xa nt’ot’i pa ya jot’i.

Nu ä da thuni ge dä hogi hoy numu hinda nu ra nzaya da thegi gotho nu u xa thuxpu, ne nu ra ne nu u mupu ge da nthetsi ka ra hmända.

Nu ya pau xi jär ra njohia ni xi n’a ra mutsi di ge ra ndä mü t’ähä da fongi nu ka ya nguse nu u ya m’et’i, ne xi da hmihi n’a. Nu ya pa tuhni ya hñänzafi ge xi da nu pa da boni, kongotho ya m’eni, u dä zi ne ma ra u te da thuni, nu ngu jä ä mhää ka ra gätsi ra hmända ä xi xa nzedi nu a da nu ra za.

Nuya pa ge hinte ja ra tuni ximhai ya sundado hinda mu’i ka ra nguu n’a ra jä’i ne hinda hmihi ä ya mengu. Ya pa u da nja ra tuni ximhai ya sundado da mu’i hamp’u da ne, da ‘yodi ra hñuni ne ma ra te ja ra m’edi, ngatho ge mä ra hmända di ge ra tuni ximhai ngu xa mä nun’a ra thogi.

Xeni ret’ä ma yoto 17. Ni xi n’a ra jäi da iot’e ra za da iot’ese ra tsutbi, ni xi da tuhni pa di iadi u petsi da nu.

Gotho ya jäi petsi da thuni ra tsutbi ka ra ndänzaya nu u ne da pädi di ge ra ntadi ne da thuni nu ra paä xa mhää pe ge di gätsi da xa hñutsi ra hmända. Xi da mhää nu u xi da hogi za xi mhää ñ’itho, gotho ne xi ma juani. Nu ra mefi hinte da got’i, da gohi njäpu, ge hingi hegi ra nu u ya tsutbi.

Ra hmuntsi nzaya ge xi di juki ya hmända pa xi di rangutho. Ngu ya ndä hmända pa di thoki. Ne di nu ha di njapi pa di thoki , pa ha di hogi ra nhio ya thogi. Ha nu ya ndä nzaya ngatho M´onda ge xi dar nhio pa di un ha di nja pa di thoki ya m´efi di nu ha di njapi.

Ya hmända da nu ha da jäpi pa di hoki ne di hogi ya tuhni pa hinda m’ot’i. Nu konge ra nu tsonfodi da hoki ne da iot’e, ne xi da hogi ra za nu ä xa t’oki ne xi da nu xamu da ne da hiandi nu ra tsutbi.

Ya seki ge da mhäö hamu ra gatsi ne xi da mhääpu ha di mui gotho pa da t’ode ge da m’et’o da mbaät’i pa dä bäu.

Ya hmända gotho M’onda ne ka xeni da nu ko ndä u di hogi pa xi dä mädi ra metise nu u ya ndä nzaya ne pa dä hoki ra za nu ya thogi.

Ra gotho M’onda ne ra mui M’onda ha da mui hamu di motsi ra za gotho u te jä ya hnini ne da nu ha da jäpi pa di nu da nja ra mbefi pa ge u to xi madihu. Nu ya njüt’i u to mädi ge hinda dähä ngu jäu xi tähä ya nda tsutbi ot’e ya thoni ntsomui.

Hingi tsa di njot’i mu to ndutha di ge ra ts’utbi.

Xeni ret’ä ma hñätho 18. Hense u to te xa hoki hingi za ge petsi da jot’i ne da nu ha da thegi pe ge mui hampu da njot’i da m’etho. Nupu ha da njot’i ge xi n’an’yo hingi n’yehuipu ha jotu ma ra ge xi da nueke.

Ra m’efi ä fodi da thoki xa za konge ya te tsa da metsi ne da ñudi ra za di ge ya jä’i, di ge ra m’efi, ra nxadi di ge ra mfädi, ra nxadi, ra nzaki ne ra ñ’eni pa ge ya ’yofodi da hogujä’i, da mu’i man’agi konge ya jä’i, hindrä nts’o pa ge da hñä nu’ä t’uni ra hmända. Ya ’yofadi mehña da gut’i ya nduxte da m’ui ka n’angdi ya födi nuya tada, hinda hmunts’i ko ma ra ya ñ’oho pa dra nhyo.

Ra ngotho M’onda, ra xeni hnini ne ra mui M’onda ge dar za nu ne da manbihu pa ge nuyu pädi ra tsedi xa mhää pa da nu nupu ha tsegi ya xeni digeu.

Ra ngotho M’onda da mhää, konge ra mfädi nu ä petsi, n’a ra mutsi gotho tsutbi pa da nu to u xa iote ya ntsedi ge da thändi ha xi da nja ra mui ne da un ka ra hmändi tsutbi pagehu m’etsi ra ret’ä ma yoho j’eya da zotse ne u petsi ret’ä ma hñäto ya j’eya, ge xi da da nu ra za ha nu u petsi nuya ya thogi ne xi da bätibi un na ra t’ot’i pa gotho ya jäi,ngu jä u petsi u xi fädi hanja di mui ngu jäi nu ha di te di ge ya xa fätbi. Ya jäi chulo u petsi ret’ä ma yoho j’eya nu u xa nfädi ge xa iot’e n’a ra tsedi thogi kon ge ra hmända, ge hense da nütho ne dä ne da mupu ha thändi gotho.

Nu u thoki ka ra mutsi u xi pa njüantho di ge ra nzaya ge xi da nu ya hmuntsi nguya tsutbi ne nzaya xi pätho ge xi da nu ra za ha da nja di uni ra tsutbi di ge ya chulo jäi. Da nu ne da hoki ha da nja di xani, mäti ne di üti n’a ngu n’a ra tsa. Xi da mäti gotho ne xi da ne da te un ya chulo jäi.

Ya hanja di thogi ra za tsutbi ge ni xi da hiandi ra za pa da hoki ne njapu ne nu di ge ñumupu, numu ya bi hogi pa di mhääpu. Nu gotho u di hmääpu di ge ya chulo jäi ge xi da thändi ra za pa dä nu ha da thegise konge ra nzaya pa dä hokbi ra thogi nu xa tsani di geñu. Nuya ge xi da thüni konge ra za mui di ge u ya xa thändi ne xa thoki pa dä metsi n’a ra gätsi di muhu ma n’agi ka ra hnini ne ko ya mengu di ge ra chulo jäi, danjapu pa di nte ra jäi ne ra nfädi tsa te da hoki nguthä.

Nu ra njot’i ge xi da thoki hense pa dä ñ’u hanja ra mui ntsedi ne xi di chutho ya pa di genu xa tsotbi, ne de hense da tsani konge ya chulo jäi nu u petsi ret’ä j’ella ma goho, ge da nu ya mui ra za nupu ha to muhu nu ya mutsi da m’aä ha xi xa ntsedi.

Nu to xi xa tsekbi tsutbi mengu gotho M’onda, u ra mupu yapu hnini xi ra jüt’i ra tsutbi, ge tsa da tsi hi di ñ’ekua ka ma nda hninihu pa dä gätsi ra födi ga jüti ra födi a xa thümbi nu a mhää nuna ra xeni, ne nu u ya mengu yapu hnini u xi xa tsekbi ra tsutbi njäntho di ge ra nzaya gotho fädi, ge xi ra za ne da tsitsi ka ya mengu hnini nupu ha ya mengu hnini, ge xi da nehe nu u xa nfädi ra thütsi gotho ra ximhai u ya xa t’ot’e. Pa di tsitsi ya ‘yofädi ge xi da t’oni ha da thegi.

Pa da hmunts’i ya ’yofödi ne da jot’i ya jä’i, da mä te me ä da thoki u xi xa nts’o ge hyoki hingi za da ñut’i ka ya nguu ya fodi xa za ge xi theke. Ya nzayo u pädi di ge ya nduxte da dumbi ngatho ya hñä ne da ñäui nu’ä ma ra ya jä’i, hense konge to fats’i da fadi ya jä’i m’u ja fodi. Met’o xa hmä ge tsa di thoki pa ma ra ya t’adi u di ja ra medi pa mu’i ne di nu ra nhyo ngu xa thuts’i ka ra hmända.

Xeni ret’a ma guto 19. Ni xi n’a u to xi xa thetsi tsa ra nzaya tsutbi da thokbi ra hnu n’ote ne yoho hora, nu gi gen ñä ra pa ä xa thetsi ko ra tsutbi numu hinda mhää ha xa mfaxui xa hoki u njapu konge u ya xa mhää; nu ä xi xa jotsi ra tsutbi; nu ra pahä a bo thogi ne hampu bo nja ra thogi, ngu jä ä mhää ya nt’oni jäi u xa thuxpo nu u hoki di ge u ma ra hmända ge m’aä ge ra ntsomui ne ge da nu ha ge ä xa hoki ra hiote nuä ua xi xa mfoxu nu u xa zifi.

Ya jä’i ot’e ra thoni ra ntsam’ui nse da za da ’yapabi ra ts’utbi ge num’u ma ra ya ts’utbi hinxa ’yot’e xa n’yo ra befi ne njabu da t’umbabi ra nsu nu’ä ra jä’i xa ‘yote ra ts’oki, ne njabu da thoni ne da fädi te xa ’yot’e ge da t’ambi nu’u ya jä’i bi hyandi nu’ä te bi ’yote ha ra mengu hnini. Nehe da nja ra nt’ani ne da fädi num’u nun’a jä’i hinxa ’yot’e ma ra ya ts’okäte. Ra ts’utbi da ma’a num’u da ts’oni nun’a jä’i ne da hmihi ne num’u nun’a jä’i ñoui ma ra jä’i ge xa hyoki ya hmunts’i ge mpe, ho ya jä’i, pe ya bojä, pa ya ja’ï, ko ya nzafi ne ma ra, gatho nuya ya ts’okäte hingi ho ra hmända ge ma hanja dra m’ui ya jä’i ne ra ts’utbi ge hingi hopi da te ra hai M’onda, ne da metsi n’a ra hogä nzaki ya jä’i.

Ra hmända da mhää hangu ne ndä ä ra tsutbi da za da xani ne da thegi nu u ya jäi u n’yohu u papu.

Ra pä ä pa dä m’aä nu hanja ä ra mfotsiui a papu ge xi da za da mupu xa ngu mpa numu hense da ia ä ra anfada nu a xi xa hñutsi ra hmända. Xi da thümbi xa ngu ra pa pädi gätsi bi ra tsutbi ne pa dä njot’i nu ä to xa gotsubi, nu ra pää ya xa zifi ne xa nfädi ge hinda gähä ya njuki ä ya xa thogi ra za di ge ra bojä nu a xi ja nfoxui di ge ä mupu ne di ge a ya mbani pa dä yapi ha da tsegi ndu othe thot’i ge xi da uet’i ra tsutbi di u ya xa mhää di ge u xa thoki pa gehu ne da gatsibi ra pa ne, numu hinda gähä ra nt’ot’i nu ä xa nhoni di ge ya hñu hora a mupu, da thegi ra n’yofadi nu ä xa jotsibi.

Gotho u nj’apu ge xi da nutho ne xi da japi da nte nu di genu xa hoki ne da thoki xi da nu ra za ngu ja ä xa thudi nu ka ra bojä di ge u xa xa mfoxhu u mupu. Mu xa njapu ka ngu nxadi di ge u mupu nu mu da dimpu ge da mfädi ge xa njapu ra ntho n’an’yo di ge u joni, ge dar za xi da thoni nampu, ni xa da mhää di gempu ha dar za da mhää di ge u ya xi mupu, numu xi da njapu.

Hä konge di gempu ra tsitsi ra boja di ge u xa mfoxhu u mupu dige ya hiote munstihu di ge u to xi xa anfadi ne da ne da boni ka ra tsutbi ua dä thumbi tsotse di ge ra tsutbi nu ä da ioni nuya yapu mengu, ge xi da tsepu ya pa u xa zifi pa da hñutsi ra pa ä da n’yo ra fadi.

Gatho nu’u ya ts’okäte ge xti mihi ya jä’i ne num’u di ’o ra fadi gatho nu’u ya fete ya mputs’i ha ya fadi, da hyandi ra ts’utbi ne ra hmända ge ma hanja dra mu’i ya jä’i ne da bädi ra ts’utbi ge mefa hinda thogi njapu.

Xeni n’ote 20. Nu pa di m’ääpu ra tsutbi ge xi da tsui ne da xitho. Xi da hoki ra za ngu jä ha xandui di gen’ä xa m’oni, n’an’yo, xa munsti, hoki ma n’aki ne nguthä.

1. Di gehu xa ndui gotho:

1. Nu pa di m’aäpu ra tsutbi ge xi da tsotse da nu ra za nu u xa thoki, da m’ätsi ä hinte tu ra ntsaki, xi da nu ge nuä to xa jotsi hinda gotpu a xa thokbi ra tsaki ra tsutbi da thokbi ra za.

1. Gotho nthändi xi da thoki konge ra tsutbi, ge ni xa dar za da üni da hoki n’a ra jäi pa dä uengi ne da pati u xa nfädi, ge nunu xi da thoki ra za ne xi da thegi majüani.

• Pa xi da hogi da tsotse hense da hnu nu u hangu u xa nfädi nuyu xa mui hingi njapu un ka ya nthändi di ge ya xokä tsu Ra hmända nu u mupu ne da nu ha da nja ne konge u te da ne pa di nutubi ra xokä tsutbi nu ä xa hnu m’etho. Konge ra nu muise ne da hnutbi m’etho;

1. Ra xokä tsutbui da tsa konge ra tsutbui ge ni xi da yadi padi nu ra thogi m’e Ra nthüdi di ge u xa m’aä ne ya temeä.

1. Nuä to xi tu ra fadi ge xi da üdi ha ma juani ra tsaki, di genu xa tutsi di ge ra tsu Ya rangutho da metsi ha da njot’i nu di gen’u xa thetsi ua hinda ‘yonfadi da daki da njapu.

1. Ni xi n’a ra tsutbui tsa da nu ra tuhni nu ya jäi di geu papu konge u rangutho ne nuna hinda üdi ma n’a, ge hinda pati u xa mhää a xki ndui, ha numu xida nu ne da mh’ää nuna ra thot’i.

• Numu ya xi xa ndui ra ‘yo fadi, zämu ne numu hinte mui to da hñämbi nu ä to xi xa thetsi, ge xi dar za da thumbi ra gätsi da metho da zifi konge hanja mhää ne ha danja ngu jä ä mhää ra hmända. Hä nu ra ‘yofadi mu xi xa m’ädi konge ra nzaya tsutbi, xambase ne xi nu ndä u xa ntsedi, ra kuat’i ra tsamui ne da ne da mhää ha xa nja pa da nu hanjapu u xi xa thetsi, nu ra tsutbi da bat’i pa dä nhiandi ne da tsekbi. Ra hmända da mhää hadanja pa dä thuni u petsi nu ä ra ‘yofadi ne da iote nu ra tse

• Ra tsutbui ge xi da got’ä mfädi numu xi xa ndimbi r aza thoni ne di gempu da zifi ge jä ra tsaki ne da njot’i.

1. Mageä da dini konge u xa xambi nu ya m’etsi u xi x aza ge da xahni, ne

1. Ya ndui xa hnu nu nuna ra xe Xi da thändi nupu k ara nthändi metho di ge ra tsutbi.

1. Nu ya m’etsi ne gotho ya jäi u jot’i.

1. Ge xi da ñ’etsi r aza hinte xa iot’e numu hinto xa ñäkbi di ge ra tsedi ä digeä xi xa tsekbi ä xa yut’i di ge ra tsutbi di ra tsa

1. Muxta nhiandi ge hinda hñä. Gemu ra pa ä xi da m’ent’i ge xi da zifi hada nja pa hinda hñä ne da zifi ndä petsi di hanja hindi hñä, nunu ge hinda za da un di ge ra hokatsu Da gohi da hñäkbi ne xi di ‘yopu a ra foxte hinte da metsi to da ñämbi pa dä hogi.

• Ge xi da zifi, nu muxtä ment’i ne ngu muxtä hiandi konge k ara t’ot’e ra thoni ya ntsomui n era tsutbi, ne petsi nu u ri tsahni ne petsi nu u pa di nu hanja di nupu.pa genu ya hiote ‘yopu ka un xa muntsi, ra nzaya tsutbi tsa da da mhää ge hinda mhää ndä ra thunu n era hmända da hiohni ha da nja pa da mähtsi nu ä ra ‘yofadi, da ñ’etsi ua da tsekui mu da nhnu ne da nja ma majüani di gen’u xa t’oni ne xa thoni ha xi xa n’yote konge ya muntsihu;

1. Da thä ya tsedi ne ma ra u xa hoki u ton e da üdi, un di ge ya pa u xa nutsi ra hmända di ge u xi har medi pa dä hnu u xa thoki ne konge u di muhtsi pa dä hiandi ya jäi nu u ton e da iadi, ngu ja ä ma ra hmända.

1. Ge xi da hiandi ka tsutbi gotho mu xta tsahni k ara ndä tsu Ra m’oni ge hense da nupu ngu jä a xa iot’e ä xa üni ra gätsi ra hmända, pa di nu ne di madi ra gotho hnini M’onda, hinda ntsü gotho, da madi u to jotsi, to da mhäämbi chulo jäi nu mu ya xi dar ntsedi u ya nthüdi di ge u ya xa thütsi k ara pa da mhääti, ne numu ra tsutbi ya xa nu ne xa m’aä gi xi ra za da n’u pa dä hñäkbi.

Nu ya iote muntsi, nu u xa hoki mupu xa mhääpu ra nthoni ge xi da m’etsi ya tsedi pa da nu ha da thogi, numu hinda dar za u xa thoki pa dä tseki ne xi dar tsedi pa genu da ñäkbi nu ya ‘yofadi. Nu u xa mhää m’etho hingi ñämbi ya m’etsi ra ‘yadi pa dä nu ha da zotse ra hoga hñämbi ne da üdi hi ma jüani u xa jotsibi;

1. Ge xi da thüni gotho ya nthüdi nu u da iadi pa di nu ne di mhäädi pa di hogi di m’aäpu.

Ra ‘yofadi ne ra mhäämbi petsi da jut’i pa dä hñutsi ra nt’ani numu ya inda ra m’ent’i fadi ne numu ne da mhää ha xa nja ra tsedi pa da hiandihu. Jä da njabu numu xta m’etho ra n’a nhiandi konge ra tsutbi pa da hogi ra thütsi, konge ä hinda za da hogi ne hinte da mhää ha da nja ra nt’ani, ha numu ma ra ya thogi n’anyo mhää ra hmända nu u numu ne da tsotse ra thogi di ge u xa thoni ne numu xi xa thuni ni’tho ya nt’ot’i pa hinda nja ra tsaki a to fatsi;

• Da tsani ra metho goho zähnä numu xi dar ntsedi ra tsutbi ge xi da jot’i xa yonthebe ra fadi, ne n’anjeya, ne madeh njeya ra fadi ya pau, ha numu da iadi pa da ñu tengu njeya pa di matsi;

• Da metsi to da matsi xi dar za di ge ra tsutbi, ge da thegi da hioni ra tsutbi, ge da thegi da hioni ra tsutbi nu ra pa ä tsitsi ra fadi. Numu hingi ne ua hongi tsa da ñani n’a ra tsutbi, digempu ga xa ñü ha xa nja pa di hoki, ra tsutbi da üni n’a ra to da motsi pagotho. Ne da metsi nu ä ra nfatsi da ‘yopu gotho un ya bi nhiandi di genu ya xa thumbi pa dä ñupu di ge u dä ñe, ne

1. Ni xi n’a ya thogi tsa da metsi xangu ra fadi ua ra ment’i, numu otho ra jüt’i bajä pa dä motsi ua di ge un toä da hmipi ra bojä, di ge ä xa thogi tsutbi ne ma n’a ra un di ge u xa thogi.

Pa dä nfädi ge da metho da un ge hinda za da thogi di ge ya pa u xa zipi ra ntsedi fadi nu ä xa hmää ra hmända ra hño ge xi da hogi pa di m’apu ne ni xi n’a u xa njapu ra ñetsi ra yoho j’ella, ha numu da tene di ñu ge xi dinjapu ä xa thoki pa di m’otsi ra ‘yonfädi. Numu ya xta gätsi nuna ra ñä yo mhää ne xa tsekbi, nu ra ‘yofädi ge xi da nu di mapu, ne nuyu hinda hioni ma n’a ha dinja ya thot’e.

Nu gotho ntsui nfadi u to da üni ra tsatse, ge xi da thuni ra pa pa da nhiandi.

1. Nu u petsi ra ‘yofadi di ge u xa t’utsa:

1. Da zipi hanja ra tsutbi; ge xi da thüt’i ndä u metsi pa di motsi di ge ä ra mate xa mhää ra thot’i ne, hamu da iadi, ge xi da zipi hanja ri m’ää ra nte pa di m’aäpu ra tsutbi;

1. Gotho ra nthani ntsamui; pa dä üni gotho ya nthüdi u te me u pa di ñu nu u petsi, di ge u xa t’oni hanja u mupu, pa hinda tsam’i nu ya ndä u to petsi da nu, ne pa u to da ehe pa di nu ra tsutbi ne da mupu konge u te di hoki pa da gatsi nu ä xi xa nu ra hmända.

Numu ra thoni ntsamui gotho ge da hñutsi ge hingi jar medi nu ä hinda beni nu ya nda u to ehe pa da nu, ge xi da nu ne da maa hanjä u hingine;

• Da gähä, ka geñ’u ka ra muntsi di ge ya ñ’ote, ra n’ü thothe ne ra gäxñä nkomfin’i;

1. Ge xi dä nut’ibi nu u te xa japi. Nu u xa nja pa ge da thokbi, ra thoni ntsamui ge xi da japi da iadi da thokbi u te xa njäpi, ni xi di ja ra tsedi ra ‘yofadi da iadi njuantho, ne nu ra tsutbi a xa sekbi di ge u xa tsapi numu hingi thumbi ra seki zämu.

Ra hmända da hiandi ha da nja pa nihi di thumbi ra seki nu te xa japi.

1. Da betsi ne hinda hmä ha ra mengu ne gatho nu’u di ñëpi se nu’ä ra jä’i num’u da: Num’u ya ch’i chulo tho ge di petsi n’a zi du ra jeya; nubu bi xaxi ma n’a ra jä’i, nubu bi mihi ne bi me ma n’a ra jä’i, nubu bi mihi ne dat’i ma n’a ra jä’i ne nubu xa hmunts’i ko ma ra ya jä’i ge ot’e ya kate; ge’ä ra nsu nu’ä ra jä’i bi mambi ra ts’okate, ge da njamasu gatho ra te ne ra nzaki nu’ä ra jä’i bi mambi.

Ra thoni nstamui ge xi da ümbi ra tsedi pa da matsi ra afadi, ä xa tsani, mambi, ne gotho u to xa nu ne xa njuat’i nuxki mapu. Ya tsutbi ge ne xi da hiandi ha da nja di hoki ne di tsatse ra za nuna da iat’e.

1. Da tsadi ya t’eni nupu getho ne nepu ha xa jarmedi padä m’aädi ne da tseke nuu xi petsi, ne

• Hinda thopi ra ts’utbi ge ja ra ta ts’utbi nubu honi to’o xa ’yote ya ts’okate, ne num’u xa hmangä njabu ya kohi, nge’ä nu’ä ra jä’i handi ge hingi thoki ngu di ñëhë da za da ñen’a ge hingi njapu nu’ä fädi ne nu’ä t’en’a ge xa ‘yot’e.

Xeni n’ote ma n’a 21. Ra thoni ra tsamui ge dar za da hoki ra thoni ya tsamui ne ya nfadi nzaya, ge xi da fatsi pa da nu ha da nja di hiandi pa da t’ot’e pada hogi dar za nuna ra befi.

Nu ra thoki nuna ra t’ot’e tsutbi nu ka ra ndä nzaya ge di hoki ra thoni ra ntsamui gotho. Ra hmända da mhää ndä u da hokse pa di za a hoki ra tsutbi ko ra ndä nzaya.

Nu u da thümbi di ge ra tsutbi, ge da mpadi ne xi da tene gense u ya metisea ne hensa da nu ra ndä nzaya.

Ge da nu ra nzaya hoka hem’i ha da nja di tsutbi ra zeki di ge u xa zipi ngu jä a mhää ra thütsi hem’i nzaya ne ra nfadi nzaya, ne da juahni ndä hense da nu pa dä njüt’i, ge xi da njüt’i xa n’ote ma ret’ä ne rahto hora ua da jär mate da hoki ra befi ka ra hnini; pa hinte da gut’i ra bojä nuä njot’i, ge da njapu pa hinda jot’i nu a xa thümbi, pa ya hinda thogi nunä xa zipi di ge ra n’ote ma ret’ä ne r’ato ra hora.

Ha nu ra t’ot’e u xa thüxpu ndä nzaya ne ra nfädi nzaya numu dar mefiyu, hoka mefi ne mefi, hindar za da tsui ne hinda njot’i dar ngu ngujäu ya dähä bojä u njüt’i n’a pa.

Numu ge u ya mbefi u hinte hä ra njut’i bojä, nu ä da jüti ne hinda t’ote hem’i nda nzaya ne ra nfädi, ge hinda ngu digeu hiandaui n’a ra pa di ge ä xa t’etsi.

Ra thoni ntsamui ge dar za da un ha da nja pa da thuni ma n’a hanja di thoki ne di n’u ra tsutbi, un di genu xa zifi ne xa mhää ra hmända.

Ra ndä nzaya gotho M’onda dar za, da thoki ka ra mpote hnini nuu ya thogi, di pädi nu ha da hogi ra thuhni di ge ra theki tsutbi n’an’yo hnini M’onda.

Hingi tsü gotho M’onda ge xi xa hoki nura tu ra meti ra ndä nzaya gotho M’onda, ra tsai M’onda, ya xeni hnini M’onda ne ya Ta ngu M’onda, ge nuyu xi un ya hiote; ra thoni ne ra rohni ne xi jäpi xi mbibo, ne ha nja ra tsutbi u da gut’i numu ha thoki ra hem’i t’ot’i, di ge ä ra gätsi ra hmända, di ge xi ja tsedi da zotse da iat’en una ra thot’i mhää, nu ha danja di nu ya muntsi ha nu ra hinga tsü gotho ge xi da deni di ge u xi xa ndui di ge ra tsutbi, ra tsotse, xi da bädi, xinxadi ra za, hogämui ne ma zü di ge u petsi ya jäi nuu hingi pädi nuna ra thot’i.

Ya muntsi hingi tsü gotho ge xi dar ndä tsutbi, xi di tsuni ne xi dar za da mpefi. Ra thoni ntsamui ne ya mutsi nzaya di ge ya hñu mhää di ge ra nzaya ge xi da nfoxu kongenu padä tsotse ya ntsatse di ge ra hinda tsü gotho M’onda pa hinda tsü ya jäi, ge xi da nu ne da hoki u ya mukua zi chutho:

1. Xa hñäki u xa hoki, yut’i, nteni mupu, xa thogi ra mpädi, nuu xi pädi da thuni ra hem’i di ge u xi xa muntsihu di ge ya ngu nfadi nzaya gotho. Nu da thoki ne da nte di geu xi pädi hoki ra ngotho M’onda, ya xeni hnini ne ya ta hnini di ge u xi tsotse ne da iot’e.

1. Ya muntsi u hanja pa di nthüdi ra metsi jäi ha xa ñ’o ne ra jäi u mupu ka ya ngu hingi tsü gotho, ni xi n’a ra jäi za da yut’i ka ya ngu nfadi hingi tsü gotho numu hingi thüni ra hem’i thogi pädi ne mupu ka boka ya nthudi.

1. Nu xa hogi ra hñänsümpotte gotho nu u xi ne pa di hiandi ha da jäpi u xa nhiote. Da mui da kuat’i nu ra hnini pa di mfatsi, ngatho u, nu ha da jäpi ra thogi ya nfädi di ge ya nfadi nzaya pa hinda ja ra tho ne da njapu ne yaa ngu hingi tsü pa gotho.

1. Gatho ya mfatsi pa da njamasu ya jä’i ha ra hai M’onda da t’umbi ya xeni hnini ne ya t’i xeni hnini ge da hñä pa nuya xa hmää.

1. Ge ya nfatsi üni ra ndä nzaya ngatho M´onda pa dar nhio ka ya hnini, ge xi di üni ra ndä nzaya ka ra xani hnini ne konge di nfatsi ne ya ta hnini pa di thoki u xa nfeni di nuna ra m´e

Xeni n’ote ma yoho 22. Da gohi hinda doni ya tsutbi ya du, nuu xa ngopu, ge tsü, di ge u xa k’ant’i, xa yam’i, ya t’o, ne ma n’a te xki japupu, nudi gut’i ge xo, di ge u xa pot’i di ge ya met’i ne ma ra ya tsui u xa mupu neu xa thogi. Gotho ya tsutbi ge xi da thuni rangutho ya tsutbi ge xi da thuni rangutho ra tsui ne da güt’i ka ra tsutbi ä xa xaxi.

Hingi ne da mami ra thoki di ge u petsi n’a ra jäi numu xta thumbi pa da jüt’i u ti di ge ya metsi, ne nixmu ta mhää ra nzaya tsutbi pa dÄ gut’i nuä xa zifi ra tsutbi ä xpa zifi ra mutsi ya hiote. Ne hinda thuni ne di ga u mupu xa mhää ra tsutbi nzaya di ge u petsi pa da nte ne xi da metsi ma juahni ngu ja ä haää ra xeni n’anthebe ne gutho (109), da un ra xeni hnini M’onda di ge u petsi hingi hegi ge xa gätsi xa m’aä pa dä thoki, ne ni xi ge u ya metsi u xa hää he xi n’an’yo ya seki, nu u ya xi xa sekbi ne xi fädi ha xa nja u xa mupu ne pa di m’aäpu konge mhää nu u xa thuxpu:

1. Ra ngu ha da hogi ya thuni ne ha ra ndä pa ya ñu ra tsutbi;

1. Da za da nja nubu ’yo ya ts’o hmunts’i jä’i, nu’u xa ’yot’e ra ts’okäte ko ra nzaki ya jä’i, num’u xa mihi ne xa got’i ya jä’i ge adi ra bojä pa da hyegi, nu’u to’o otue ra ts’okäte ya jä’i, ge mangua ne xa thuts’i njaua:

1. Nuyu ko te di hoki, hanja u xa hogi di ge ya nhio, na hindi metho pa dä t’othe ra nzeki ne di gatsi da thumbi ra nzeki, pe nehe ma ra ya thudi pa xi da nu ha di gätsi.

1. Nuyu ma ra ya hem’i ge hinte da matsi un ha xa nja ra tho, ge hixa thudi pa dä ñagi ne ua da huantsi gotho u mupu di ge ra tho, zämu ne hamu xa muntsi gotho ngu ja ä metho xa mhää.

1. Nuyu to xa thuni ne xa thokbi ra muntsi nhio di ge ä ra hñu, nura mü muxa mbadi di ge u ne hinte xa zipi ka ra ndä nzaya ha xa hoki ha xa nja ra n’u pa hinda thogi.

1. Nuyu to xa t’etsi ra thuhu di ge ra hnu, ge xi da mui xa ngu u hanja da nuu xa hogi mupu di ge ra tho pa ngotho ne neu ya muntsi hiote, nu ä to xa t’etsi di gehia ya mui tho ge xi xa nfoxu pa dä ñiembi ra me

III. Gatho ra jä’i ge ena ge hinga njapu nu’ä t’ena ge xa ’yot’e tsa da ñudi ge hinxa ‘yot’e nu’ä ra thogi xa nja ge njabu da ñudi se ge mefa hinda thämbi nu’ä petsi ne nu’ä xa mefi.

Xeni n’ote ma hñu 23. Ni xi n’a ra hiote tsa da metsi hñu tsutbi pa dä matsi. Hingi tsa ra yoho njotsi tsutbi di ge ä ya xa n’u ra tsutbi, numu ya xa nu ua ya xa sekbi ra gatsi. Kohi ge hinda thoki da njapu ne xi da hiandi.

Xeni n’ote ma goho 24. Gatho ra jä’i nu’u bui ka ra hai M’onda thegi da n’yo se, ne thopi da jamfri nu’ä ne nu’ä ho pe hinte tsa da jäpi da gamfri ma ra jä’i ngu nu’ä kamfri. Nun’a thegi kut’i nehe ge tsa da thandi ne da t’umba ra uenda pa da mpefi, da hmunts’i, ne da hyoki nu’ä ne pe hinto da xaxi ne hinto da mihi ge’ä ma ra hmända ge ma hanja dra m’ui ya jä’i. Hingi tsa da ñä ya jä’i num’u nuya ya noya ne nuya ya befi fats’i ya nzayo ge mpefi ko ra ts’utbi ne ko ya mboho.

Ra mutsi ñä pa gengihu hingi tsa da iot’e hmända ha da m’aä¨ha hinda m’aä ka nijä.

Nu u te thoki ka nijä xi fädi pa gotho ge xi thoki zämu nu ka ya nijä. Nu u xi thogi hamutho ge xi xa thuki ka ra hmända u mupu.

Xeni n’ate ma kut’a 25. Gatho nu’u bui ka ra hai M’onda xa hmunts’i ne xa mpefi pa da te ya jä’i to’o bupu mbo, gatho nu’u da mpefi ngu di ñëhë pa da nja n’a ra hogä m’ui ne da mets’i n’a ra hogä nzaki ya jä’i. Ra m’ui ra hai mpefi pa gatho ya jä’i ne ëts’i ya nzayo ko n’a ra njuxa ‘ye ne n’a ra thuxa he’mi pa njabu da thähä ngu di ñëhe ge xa t’uni ra thegi ne da beni ne da hyandi se nu’ä ra jä’i da mpefi ka ya ngu hmunts’i nzayo ge’u da su ya jä’i ngu mangu ka ra Ndä Thot’i. Ne njabu da nja ra bojä pa gatho ya jä’i ne da mets’i n’a ra hogä m’ui ne njap’u da nja ra befi pa gatho ya jä’i.

Nu’u bui ka ra hai M’onda xa hmunts’i ne xa mpefi pa da te ya jä’i to’o bupu mbo ge da hyandi ha njapi da njamasu ra bojä ne ha njapi xu ge konge nun’a da t’uni ra befi pa da thoki n’a ra hogä M’onda. Nu’ä ra he’mi ge huts’i ra kohi nu’u xa thandi ne xa ñen’ä ya jä’i ge ot’e ra bedi da thandi ne da njamasu pa da thoki xa n’yo.

Nu ra t’e bojä gotho M’onda gotho hoki, kon gotho ra ntsedi mui, ra muntsi gotho, ra muntsi mui ne ra muntsi hense, ni xi da gämbi nu u ma ra ya mefi bojä hoki pa dä t’e nura xeni hnini gotho M’onda.

Ra mutsi gotho petsi ra tsedi, ne hense ä, ya mupu ha jÄpi ngu jä ä mhää ra xeni n’ote ma hñäta, ka ra heke goho di ge ra thot’i, ge xi mupu zämu ra ndÄ nzaya M’onda ra meti ne ha ra nda di ge u ma ra ya muntsi u ha da nja di boni u da mupu.

To’o mpefi ka ya ngu ts’utbi ne ka ya nzayo da bädi ne da mets’i nguenda ngu ma ka ra xeni Thot’i 28; ge ma ka ra xeni noya ra Nda Thot’i. Ge’ä da metsi ra tsedi ra ta nzayo ka ra hai M’onda ge’ä da mets’i ne da hyandi te pefi ya mefi ne ya befi thoki ge’ä ra te ra hai M’onda. Ge njamu xa ñenä. Nehe ga xa hyandi ne xa t’en’a ge ra n’yot’i ne ge thai ra tsibi ne gatho nu’u poni de gekua; ra hai M’onda da hyandi ha njapi da zoni pa gatho ya jä’i ngu ma ra xeni Thot’i n’ote ne ‘yoto 27 ge mangua ka ra Ndä Thot’i. Gatho nuya ya hña xa hyandi ne pädi ya nzayo nehe petsi da bädi ya gatho ya mengu ya jä’i ka ra hai M’onda, ge handi ra ts’utbi ne ya nzayo to’o mpefi ko ya ngu hmunts’i nzayo nehe da fädi tengu ra bojä da thähä ya mefi gatho nuya jä’i da mpefi ne da ma majuani te pefi ne te ot’e pa njabu da bädi gatho ya ji te pefi nuya ya jä’i mpefi pa ra te ra hai M’onda. Ge njabu gatho ya mengu M’onda da mpefi ra zo, da ñuni ra nzaki ne ra t’ek’ei ko ngatho ya mik’ei ne ma majuani te pefi, hampu bui ge njapu ma ra hmända ge hñuts’i ya ts’utbi ge handi ne su ya hmända pa da m’ui xa hño ya jä’i ngu di ñëhë ge xa thoki ne xa thandi njapu.

Ne tsa da mpefi konge ya jä’i ge fats’i ne hingi fats’i, ngu maa konge ra hmända, pa ge da japi da nte ne da hmunts’i pa da mpefi ra za.

Njapu xa ma ge ya nzayo ne gatho ya mengu M’onda ge ka ra hai M’onda ja n’a ra hogä m’ui ne thandi gatho mahyegi, t’umbi ra mfats’i pa da mets’i ra bojä. Ge nehe da thandi ne da fädi te pefi ya jä’i, nubu mpefi ra zo o hin’a ne nubu jamasu ra ximhai ngu ya zuë, ya ndäpo ne ra dehe ge da thandi xa hño pa hinda nts’oni ngatho ra ximhai.

Ra hmända xa hñutsi xa da jäpi di hoki ne hampu di thuni ra m’efi di ge ra bojä ya muntsi mui: Di ge ya hoy m’ätha, ya muntsi mpefi, ya mfatsi, ya hnini, ya muntsi u mfoxhu u xangu pa gense u ya mefi ne, nu gotho, di ge gotho hanja di hoki ya mui pa dä guki, da üni ne da tsi ra za ne thüni gotho u jär medi.

Ra hmända ge ma hanja dra m’ui ya jä’i da su ra bojä pa da xu nehe da za da mpefi ne da ñu’ni ra bojä to’o xa munts’i ne xa mpefi nehe ja ra bojä, nehe da za da mpefi ngu di ñëhë pa njapu ma ra jä’i to’o mpefi mahyegi ngu nun’a da te nehe nge’ä ge’ä gatho nuya ya kohi ëhë nu’ua ka nun’a Thot’i ge da te mahyegi ne da nja ra bojä ngu mä ra Ndä Nt’ot’i.

Xeni n’ote ne rato 26.

1. Gatho ya hmunts’i jä’i ge xa hyoki ra hai M’onda mpefi mahyegi ne honi da nte ra hnini hampu da hneki ra johya, ra hogä m’ui, ra hmate, ra t’ek’ei, ne hampu da mpefi gatho mahyegi hampu hinda nja ya ts’ui ne hampu da t’ets’i ya nzayo ne ya ts’utbi ngu di ñëhë ko ya nzayo ne ko ya hmunts’i ya jä’i ge ya mengu ka ra hai M’onda.

Nuya ya thandi befi beni da hoki ra hai M’onda ngeä ge’ä xa thuts’i ha ra Nda Thot’i ge da hyandi to’o da mpefi ra zo. Ra befi da nja mahyegi ne da t’umbi gatho nge’ä njapu ma ra hmända ge ma te di m’ui ya jä’i ne da guts’i nu’u ne ya jä’i da thoki ge da nte ra hai M’onda. Da thoki n’a ra Thot’i hemi ge da hneki ya ngu hmunts’i ne da ñun’i ra mfatsi nxoge ya jä’i ge da hoki ya hmunts’i nzayo ne ra ts’utbi ge hmunts’i ne petsi rá bojä ya mengu M’onda.

Ra hmända ge ma hanja dra m’ui ya jä’i da xifi ra ts’utbi nu’u to jut’i ra tsedi pa da nja ra t’ek’ei ne da m’ui xa n’yo ya jä’i ge bui ha ra ha hai M’onda ge ne da thandi te pefi ya jä’i nu’u mpefi ka ya ts’utbi ge nxadi ne handi te di bedi bi ya jä’i. Mefa da matsi da ñunmbi ra bojä. Ra befi pa da nja te da zi, te da hye. Gatho ya hmunts’i ts’utbi ne nzayo da mfatsi ne da da mfats’i mahyegi ko ya da nzayo ge mpefi ha ra hai M’onda ne ha ya xeni hnini M’onda. Da thoki n’a ra hmunts’i he’mi hampu di huts’i te da bedi ya jä’i ne te da thoki ka ya hnini ge da nte ya hnini ya jä’i ne gatho ya bëfi nu’u ja ka ra hai M’onda ge nja ra te ka ya lengu hnini ne ka ya ta hnini ne njabu da m’ui xa n’yo ya jä’i ne da mets’i ra bojä ne da ñuni ra zo ka ya xeni hnini.

Ka ra ngu hmunts’i ge ra thuhu befi hmunts’i ëts’i ya jä’i ne honi ne rä hmunts’i ña ya jä’i da ’yut’i ne ñudi ra mfats’i nge’ä ge’ä mä ra hmända ge ma hanja dra m’ui ya jä’i ra hmända.

1. Ra xeni da metsi n’a ra muntsi gotho M’onda da zifi ya mede na ya mui gotho nu u ya nthüdi ne xi da nfädi pa gotho. Pa ra gotho M’onda, ya xeni hnini, ra tsai M’onda ne ya ta hnini, nu ya ntsedi ngu jä ä xa mhää ra hmända.

Ra tsedi da nu ne da hiandi ya muntsi pa dä mui ma n’a ra muntsi xi da hä ra ntsüse hä da nja di hioni, ya jäi se tsutbi ne ya metisea, konge u xi järmedi pa da mui rangutho ra nfädi, u da boni ne da thüdi pa dä mhää u xa thuni ne da nhu ra thändi.

Ra muntsi da metsi n’a ra m’afi ndä nzaya ge di xa kut’a ya muntsi, nu n’a di genyu dar nhä ra nsüdä di ge u ya muntsi se: Da üni nuna ra nsünda ra nda nzaya ka ra xeni gotho hnini M’onda ne xi da de na üni ne ra ngu nzaya mpote ya hnini di ge ra poni ra muntsi gotho ra ngu nzaya gotho.

Ra hmända da hñutsi ha da nja di muntsi ne di hoki pa dä hogi ra za un ra munsti gotho M’onda u mhää ya mede ne ya mui gotho, ngu jä ä xki ndui di ge ya nyut’i ra mhää, xi ma juani, u tsotse ne rase, u te adi pa da üni nu u to n’yohu ka ra munsti m’afi ndä nzaya, un di tene ne di tsotse ma n’a ra ndä.

Nu ngotho ya muntsi ra ndä nzaya hense tsa da pot’i nu mu xa metsi n’a ra thogi ne hinte di petsi ma n’a ra mefi, ua dar ndä xa thuni, numu hingi tähä ra bojä nu ka ya ngu nzadi, ya nxadi nthüdi, ya mui metho ne ko te ri motsi, ne ge xi di mui kon geä mhää ra thuhu goho di gen’ä ra thot’i.

1. Ra hai M’onda da mets’i n’a ra Ra Ngu hmunts’i ge da mpefi ne da Hyandi te da ’yot’e ya Xampate ge da ñutui ya bätsi ge da mpefi se ne da mets’i ra tsedi ge da ‘yot’a se ra meti ko ngatho ya mefi geu da hyoki ya mfixThot’i ne he’mi hampu da bädi xa ’yo ya bätsi ngu ya nxutsi ya metsi ne gatho nu’u di nxadi ngeä njapu ma ra hmända ge ña ne ma ha di m’ui jä’i nge gatho nuya kohi ne te pefi nuya ya mefi da bädi ya nzayo ne ya ts’utbi nu’u mpefi ka ra hai M’onda, ya xeni hai M’onda da mpefi mahyegi ne da bädi te da befi.

Ra Nguu hmunts’i ge mpefi ne Handi te ot’e ya Xampate ge utu’ui ya bätsi da mets’i n’a ra nda nzayo ne rato ya mfats’i gatho nuya di bui ne ya mengu ka ra hai M’onda ge di ja ya mfädi ne ya sti mpefi ha ma ra ya ngu hmunts’i nzayo ne ge sti pädi ya jä’i te xa mefi gatho ret’a njeya, ne hindi fats’i ya hmunts’i mboho ge honi da nzayo ne mpefi ka ya ngu ts’utbi ne ge hinxti mpefi ko ya nzayo ne ko ya ts’utbi. Da t’ets’i ngu en’a ra hmända ne hñutsi ko n’a ra kohi ka ra Ngu nzayo mpote hñä ya jä’i. Ra befi petsi da bädi ra ta nzayo ge’ä ra ta ts’utbi xa ñets’i gatho ya mengu M’onda ne da hyandi ge di betho ret’a pa, ha nubu hinda jabu da hyoni ne da hñets’i Ngu nzayo mpote hñä ya jä’i. T’at’ä goho njeya da thombi ra ñoui nge’ä sti mpefi ya xi ge’ä, pe nehe tsa da mpefi man’agi ge nun’a da thandi nup’u mpefi xa hño ngu di ñëhe ge hoki xa hño ra befi tsa da ’yopi da mpefi.

Ra nzayo ts’utbi ge mpefi ka ra Ngu hmunts’i ge handi te pefi ya xampate Handi te pefi pa da nte ya jä’i ge da thuts’i ngu bi hma ma hñebu ge huts’i ka nun’a Thot’i bi hma mefa. Da mpefi kut’a njeya, nse tsa da mpefi nse n’a hmiki nehe tsa da tsuki nubu hingi mpefi ngu di ñëhë ngu ma ka ra Thot’i goho ka nun’a ra Nda Thot’i.

Ra nzayo ts’utbi ge mpefi ka ra Ngu hmunts’i ge handi te pefi ya xampate Handi te pefi pa da nte ya jä’i da ñudi nu’ä xa mefi nu’u ya jä’i mpefi ka ra Hmunts’i ñä pa pa da nsedi ra hnini. Ge nehe da ñudi ha ra Hmunts’i ñä pa ra hnini ge ra hmända ma hanja dra m’ui ya jä’i ngeä ge’ä xa nja ra kohi njap’u.

Xeni n’ote ma ’yoto 27. Ya meti ya hai ne ra dehe numu mupu ka ra xeni hai gotho M’onda, ge xi ra meti ra hnini M’onda, nuna ge xa metsi ne petsi ra mhää ge tähä nuna embi ra metsea, xi xa hoki para metisea.

Nu pa di t’am’i ge dar za da t’am’i numu pa ge gotho da un ne da thümbi zämu.

Ra xihmahi petsi zämu da hembi ra metise un hanja u xa ne, ne xa mädi pa gotho, ne pa da nu xi dar za, pa gotho ja jäi u nua mui ka ra hnini, pa xi da ziptho nu u mupu ka ra hnini ne hinto da hembi ya met’i, ge xi da thuni pa rangutho ne kongatho di ge u xi petsi ra hoy pa gotho, xi da mädi ne xi da mutpu u petsi, pa xi da nte ne xi di ngutho ka ra M’onda ne ra za hogi ya mui nzaki ya jäi ka ra hnini metho ne ka ya hnini nte. Ge ka danjapu min’a da mhää ge da nja ra tsedi jar medi pa da nu hampu du mui ya ngu ya jäi ne da mupu chutho ne ka da thombi hampu da mui ma naki, da mupu, da yiegi ne da nu ya hoy, dehe ne ya t’oho pa ha da thoki ya nguthoki mupu pa gotho ne da behni ha da nja pa di thoki ma ra pa da mutpu, ne xi da hogi ra za ne xi da te un made ka ya hnini pa da nte ne xi da mutpu ya hoy t’oho; pa di hieki ya jäi u mupu; ge xa mhää ra hmända xa thuxpu, ha da nja di heke pa gotho nu ya hoy m’athä ne ya hnini; pa xi da nte, ya zi hoy metho; pa xi di mpot’i, pa di mui ya mbohni, ne ko te da mpot’i ne ma ha da jäpi ra mefi pa di dini ra bojä nu ya jäi ma metho, ne pa hinda xoni nuu petsi ra zi hoy ne hinda nu u ñembi ya methi pa hinda tsü ne hinda un ra mui ra hnini.

Ge da nuä ra gotho M’onda da nt’äte njuantho di ge ya mui gotho u mu ka ra xeni da hembi ya methi ya däthe; gotho u te jä ne te ho, da hoki ha da kuati ya metsi nu u rangutho ne u n’anyo di ge ya hoi, ngu jä u ya nzatho do ya huexdo pa di thoki ko ya bojä ma ra ya nzatho do, ne ra u pa te di thoki ma ra ya metsi di ge ra dehe, ne ma ra te di thoki ya done numuxta te da thoki ge da jar medi ra mefi ka ya däthe, ne numu te da rinine ge gotho u di thoki ma ra ya üxü pa ya thä ya nziki ya bojä ne ma ra ya ñ’ethi xa nk’ä; ra petrolio ne gotho ñ’ethi n’yoni ne nu u xa nkä; ne ra xidi mupu ka ra xeni gotho M’onda, konge ä xi xanxidi ne di gätsi ge da hiandi ndää petsi konge ra n’an’yohnini.

Ya meti ra xihmahi M’onda ya dehe nuu mupu ka ra däthe ne kongotho ra xihmahi xa mhää ne xa nu (sic DOF 20-01-1960) ya metsi kongotho ra M’onda; ya dehe nü chutho; nu ya chulo däthe ne di ge u ma ra u xa mhää zämu nu ta hä bi tsegi ra däthe; ne konge u ya chulo däthe u xa mupu konge ya dehe ge ya meti u ne ; nu ya n’u ya dehe ne nupu ha poni, nupu xa xi rin du poni ya n’a dehe ge xi mupu ne pa, tsepu ne xi ra nxidi, ne tagepu har tsot’e k ara däthe, ka ya chulo däthe ua gepu ha xa mpone ge gotho yu ya meti M’onda ne, nu ya nzothe u xi poni ne xi ‘yo k ara n’u (sic DOF 20-01-1960) ne nu u to xi n’u ge xi handätho njuantho, hamu xi da ndu nu ä ne xi dar nxidi di ge u, ge xi dar za pa ra xihmahi M’onda ne ko yoho ya xeni hnini M’onda , ne ua hamu da thogi di ge n’a ra xeni hnini gotho M’onda ne ha ma n’a da thopu k ara ntsegi ra gotho M’onda; di ge ya n’u däthe, nu ya n’u däthe, nupu ha tsot’e, ge xi xa mui ya tsät’i pu ha tsegi di gehi’a yoho ya xeni hnini gotho M’onda ne muhui k ora n’an’yo mengu; nu ya ndämhe pu ha poni ra dehe nu ka ya m’omu däthe, ge ka mupu ya dehe u xa nü, popu, ya m’ehe ne ‘yo ka n’uthe ne pa ka ya pothe ge embi ra meti ra ndä M’onda, ne nu u ba tu ka ya nhuexdo; ne u ya pothe, u hä xa thoki di ge ya n’u dehe ne ya nzothe u mupu getho ne nuu mupu ya pu xa ntungi ge xa hiandi ra hmända. Ge nu pothe k ara hoy ge xi da thegi da mupu pa ko te di thoki ma ra ya metsi ne da hembi ra meti ä to the ra hoy, pe numu da iani ne da iadi ä da nhe pa gotho ra xeni ne ua xi xa tsoni ma ra ya te mupu; ra mutsi gotho M’onda ge xi dar za da n’u ne da tu pa dä nu ha da jäpi di hoki pa di dux ma n’angdi majuani, ne ka da jätpu ma ra u ya dehe u ya meti ra xihmahi M’onda. Ne neu ma ra ya dehe u hingi mupu ka ya meti u ya xpa thuxpu ma ñä, ge xi embi ya metinehe jäpi da juät’i ka ya metisea ya hoi u ha ‘yo ra dehe ne neu xi xa mupu popu, ne xi ts’i gotho, ne ge xi da n’u ne da mädi pa dä n’u ha da jäpi ya xeni hnini.

Nu’u xa t’en’a ge huxkua ka nun’a Thot’i ge ma ge ra hai M’onda nse ja n’a ne ni n’a hindi hñäts’i ne nubu to’o ne da hñä’i ra n’yot’i, ra dehe ne gatho nu’u ja ne bui ka ra hai M’onda petsi da bädi ra ts’utbi ne ra nzayo nepu da hyandi num’u tsa da ñuni ra nseki ge njamu ma ra hmända gatho nuya handi ne pädi ra Nugu Hmunts’i entsi ra ts’edi, ge’ä xa zipi da hyandi ne da jamasu ya hmända nu ra Ngu Hmunts’i handi te pefi ya ra’yo bojä thandi yap’u da hyandi ne da ñuni ra nseki ya ntoxgu, ya thandi yamu ne da njamasu gatho nuya. Gatho ya kohi ne hmända hüts’i ha njapi da befi ya n’yot’i, ra tsibi ge njabu ma ra xeni goho thuhu gehya da hyandi ne bädi te befi ko nuya ya dehe, ya tsibi ne ya hai napu ra ta nzayo ko ra mfats’i ra ts’utbi da su ne ñumbi gatho ya mengu M’onda nge’ä nun’a da ñumbi ne tsa da hñambi nubu hingi hña ngu di ñëhë nge’ä njapu ma ra hmända, gatho nuyu nupu te da thogi da thandi te da nja ngu mangä nun’a Thot’i ge ra hñoui ya hmända. Ya bojä hingi tsa da hñähi nxoge ne hinto da t’umbi nseki nge’ä ra meti gatho ya mengu M’onda nehe ra n’yot’i ra meti gatho ra hai M’onda ra meti gatho ya mengu M’onda nun’a ya hmända handi ne jamasu pa da zoni gatho ya hnini ne da hñä ngu di ñëhë, ra n’yot’i hingi t’uni da mefi n’a ra hmunts’i ge nuya handi ya nzayo ne ya ts’utbi ge njamu ma ra hmända ge da jamasu de mpefi gatho ya pa ngu di ñëhë ne da jamasu ge hamp’u da mpefi to’u pädi ne xa nxadi pa da hyoki nun’a befi ge da nja ra befi hampu di thoki ra tsibi ne ra n’yot’i ge njabu xamä ra hmända ge nehe tsa da nja ra befi ka ma ra befi ge mpefi ko ra n’yot’i ne thoki ndunthi ya befi.

Da fädi ge ra tsibi n’yot’i ne gatho nu’u poni ua ngu ya tsibi dehe ne nu’u poni ngu ra b’ipa ka ra hai ge ra meti nxoge ra hai M’onda ha hinda t’uni ra nseki to’o ne da hñä. Nge’ä nubu to’o ne da hñä ne da ’yot’e ra meti se ne da nte se. Ra hai M’onda da ñuni nseki to’o ne da mpefi ne da ñahi ra tsibi n’yot’i ne da ñumbi ra befi to’o pädi da ñahi gatho nuya gatho nuya da thuts’i ka n’a ra he’mi ne da bädi gatho ya mengu M’onda nge’ä njap’u ma ra hmända ge ma te di m’ui ya jä’i. Da fädi ge gatho nuya ra meti ra hai M’onda ne da njamasu nge’ä kon gehya da te ra hai M’onda ko ngatho ya jä’i ne da mets’i ra ts’edi ra hai M’onda ne ñuni nseki ma ra ya jä’i pe da mpefi ngu nu’ä ma ra hmända ge xa ñuts’i ya nzayo ne ya ts’utbi xa ñets’i ya mengu M’onda ne ge tunt’i ya ’ye ne ya hem’i di t’uni ya mefi.

Ge ra tsedi n era gotho M’onda da zipto ya nziki bojä tso pa da njä xangu ya tsibi bojä tsa ne xi da hogi ra za u da hoki ge pa xi da tsotse. Ne xi da nja ra tsibi bojä tso ne hense da tsotse ne da metsi ra za.

Ra gotho M’onda nu ka ra xidi bojä hense ä mupu nthi di ge r dähte gotho M’onda ne ge xi thuni pa da metsi ya tsedi ya jäi digempu ha bi tsegi nu a xa mhää ya hmända ka ra muntsi. Nukara xeni bojä hense xi dar nxidi ä yoho nthebe bojä pa ge u, made ä di ndui nupu ha mui ra tsegi ge xi xa nseki ne xi xa mede ka ra däthe gotho M’onda. Nu pa gen’u xi da ziptho ne xi da nja ya thoki nu ka ra nxidi ge di gätsi xi da mhäädi nupu ka ra xeni nxidi bojä pa gensera xeni hnini M’onda, ge da seki ndä u xi da xom’i ya xeni numu di gätsi da har medi, ge xi da muhi ma juani ko ra xeni hnini M’onda.

Xi pädi da iadi pa dä ñ’ämbi ya hoy ne ya dehe nura gotho M’onda, ge xi da hoki ngu jä ya mhää nguä pa di thutsi:

1. Hense ya mengu M’onda u xa mukua ne neu xi xa mukua ne u to mu ka ya xeni hnini M’onda tsane petsi pa da iodi ra hoi, dehe, ne neu te da iadi pa da thüni nseki da du ra dehe ya hue Ra xeni hnini tsa da üni ra metsi ne nu ya zübi, numu xi xa ngohui konge ra ngu hä thuni hem’i pa da mhää yapu ge da gohui konge ra gotho M’onda di ge u ya xa mhää pa da thuni ne xi da m’otsi ra ndä nzaya nu di genyu; u xar mui, numu xi xa njär medi mu hi xa muhui rangutho, ge da medi u te da thüni ra gotho M’onda. Nu mu ya xa thuni nuu da hembi ya meti. Nu ge xi dar ya ra n’a nthebe yuni di ge gotho ä ra mhää ra xeni ntsegi ne yoho n’ote ne retä nuka ya ñäni ra däthe, ge xi da iodi ya zübi ha da iadi da ndä pu njuantho di ge ka ra hoy ne dehe.

Ra xeni konge u xi ne pa gotho ya hnini k’äpu ne nuu xki ndui xa mpot’i, ge xi da üni pa da nura ngu hä thuni hem’i pa da m’ää ka n’any’o hinni, pa da thüni dar za, nu hampu da mui zämu di ge ya ndä häranzü gotho M’onda, ra hoy metise di ge u mupu ne xi jär medi pa gotho da mui pa ya jäi xi da thuni njuantho nupu ka ya njum’i hnini ne ha xa thumbi nseki.

1. Ya munsti pa nijä nuu xi xa thoki nu ka ya gätsi di ge ra xeni n’a nthebe n’ote ma ret’ä ne ra hmända pu ha xa thoki ge xi patho da hoki pa da metsi, ne da hembi ra meti na da n’u, hensea, nu u ya metsi u xi xa za ne xi järmedi pa ko te di thoki, konge hä di hoki ne ha di tsegi nuu xa mhää ra hmända nuu xa hñxpu;

• Ya muntsi nguhanja ya n’u ge xi da üni, ya ngu pa gotho ne u ya nguse, nuu petsi te hoki ko to fatsi di ge u te ne, honi ra nfädi poni thändi, ra nthüdi mhää ra nxadi, ra nfotsi konge ya muntsi ne ma ra ya te thoki nho, ne hingi za da iadi ya metsi u mupu ne xi jar medi pa dan’u, nitho ne njuantho ne n’any’o di ge ä, ne ha da p´oti te da mhää nu ra hmända u xa thokpu;

1. Ya muntsi mpo tsa da hoki pa da ñ’embi ya met’i ya hoy fontho pa ge hense n’artui u xi härmedi pa da tsa zotse u te hoki.

Ni xi n’a u ya muntsi ngu jaya tsa da hembi ra metisea nu u xi hoki ya mefi ka m’athä, nu ya züe. Ne neu petsi xi xa nxedi ya hoy u ne ge u xi petsi xa n’ote ma ra ya tsegi nu ä üdi ra heke XV di gen’ä ra xeni. Ra hmända xa hoki pa da hogi ra n’u ne ko te di hoki ne tengu ya chutho di ge u di munsti hu di gehia ya hai hnini, pa di hogi ya hai ne da ñ’embi ya meti pa gotho ya hnini ge hinda thogi ra ngu nu u ya thoki pu ha tsegi nu ra chulo hai, nuna hanja, gotho ya hai ge hi ya metise n’a ya jäi, ge ya meti nu ya hai u xa xorga, ge da thuni pa ha da hoki pa da mui ya bojä nt’ot’i, ge xa mhää da njapu ya juat’i ya zübi nu ka ya hnini.

Ra hmända se xa hñutsi ya hanja pa di yut’i ne di n’u u jär m’edi pa da iot’en una xa thoki di ge ra hekena.

1. Nu ya ngukuati bojä nu u xi xa thumbi nseki, konge ya hmända nu ka ra muntsi pa da hmipi ra bojä; ne xi da metsi ra ya bojä xi di mupu di ge u ya metisea ka ya hnini M’onda ne ka ya hninitho ne nu pa da hñuts’i ya ntüdi yuti di ge ra hmända, ge hinda za da metsi ra hai ne ma ra ya ngu jä ya hem’i ntsutbi ya ndunza pa xi da bädi u to jär medi pa di bähdi manjuantho.

1. Ya xeni hnini ne ra tsai M’onda, ne ko ya tahnini gotho ka ra hnini M’onda, ge xi da metsi da bädi ha da jäpi pa di iadi ne pa da ñ’embi ya meti gotho ya metsi nu u mupu ya ndunza jar medi pa di nuhu gothohu.

Ya hmända gotho M’onda ne ya xeni hnini ne nu ka ya tsegi, ge xi da da nu pa di gätsi da nu pa ha da hoki pa gotho u di mefi nu ka ya metisea, ngu jä ä mhää ya hmända ne ra nzaya ngu kuati h’emi da mambi u embina. Da nu tengu na ha da nja di güt’i nu ya nhioya pa da n’u xi da thandi tengu da thüni ne ta tsotse nuna ka ra ngu nda mboho, ha da njüt’i ne da n’u tengu xo da thüni ra madi ya pau di ge ä da hiandi ka ra ngu ne da mhää gotho nu ra ha da jäpi ä ra määdi da njüt’i u ya tsedi ne ya n’u kongehia ya mhää. Numu da thogi ra pa ä xa mbeni na xa zifi ra mädi jäi, ge hense ä da embi da gohi pa da n’u ra tsutbi ne di gätsi da n’u ha di hogi ne di hoki ra za ya tsutbi, nuya ge xi da thandi numu hi xa thoki ra tsotse kon ge ra tsedi a hi xa thändi ka ra ngu muntsi nda nfädi.

Nu ra t’ot’e ya thoki nuä ra met’i ra xihmahai M’onda, di ge u xi xa za xa mhää nu u mupia ka ra xeni, ge xi da hogi ra za di mhääpu ra tsutbi; pe ge nu ra mhääpu ne ko ra ndä mhää ra nda nzaya petsi ra tsedi da hoki, da hoki nu ra pa ä xa tseki n’a nzänä, ya nzaya ngu kuati hem’i ge nu u xi da hoki, ra kuati hem’i, ge xi da m’o ko chutho ya bojä ya jäi ne ra dehe nu u to de ne ne kongotho u petsi, ne numu xta m’o ya hingi tsa da kotsi ä xa hoki konge ya nzaya numu ya xa nseki ra gätsi thoki.

• Xi da fädi ra za jäi ra tsutbi nu ya to nu ya xiki hoy m’ätha ne ya t’oho ne xi mhäädi nu ya metise di ge ya hoy, di ge u ha da mui pa da ho ya ngu ne ha da mpot’i.

Ra hmända xi da madi ra gotho metsi ya hai ya muntsi ya hoy ya muntsi jäi ma m’etho.

Ra hmända, xi da n’u ra za ne xi da jäpi da nte ra nzaki hai ya m’atha ne ya hnini, ge xi da n’u ha da gohi ya hai ya jäi pu ha da mui ne xi da hoki dar za pa xi da zipto ya hoy, t’oho ne ya dehe pa di tsi gotho ya pa ne xi da n’u pa da thegi ma ra pa ge u te da ja mathoni pa xi da nte ra tsotse ra nzaki nu ka ya hnini.

Ra hmända, da ne da n’u ko ra t’eke nuya jäi u the ya hoy m’atha ne ya t’oho, pa da n’u ha da jäpi pa te di noki u ne pa xi da zipto nu u te jäpu di ge u petsi pa da ts’i, xi da n’u hangu u petsi nu ya jäi the hoy t’oho ne n’ango ya jäi the hai m’atha. Pa xi da n’u ha dinjapu pa di m’aapu nuya hai m’atha ne ya hoi t’oho ge xi dar za, konge ra xeni hnini ne konge ra hñu da üni ra seki pa xi da n’u te da hoki konge ra hai, ne numu ge u ya the hai m’atha, xi da mhää pa da fädi ya metsi di ge ya hai konge u ya muntsi hu ka ra hnini, ne xi da hiandi pa da hoki ne nda ya hem’i üdi pa di m’apu di ge u xa muhu ka ra muntsi hoi m’atha nu ka ra ngu di ge ra hoi. Numu da pa to da zokhuira hoi ge xi dar za pa da mäti ne da n’u ra hmända.

Nu mbo ka ra hnini. Ni xi n’a ra jäi the hai m’atha tsa da de ra hai da thogi nu made di gea kut’a di ge gotho ya hoi m’ätha. Ge numu nuä to the ra hai ge jäpi ma sü ra the hoi m’atha ge xi da iot’e a ha da tsegi ngu mhää ra heke ret’a ma kut’a (xu).

Ya muntsi kongotho ya the hoi m’atha nu ka ra hnini ne ya the hoi t’oho ge xi kohu ra za ha danja di thoki u xa thutsi ka ra hmända. Nu ra tsutbi nuya hai ne ra tsutbi nu ya t’oho, ge xi xa t’etsi m’a nho ngu xa mhää ra hmända, ge n’u ra muntsi mpote ne ja ma sü pa da nu ne da hoki ra za m’ät’i muntsi.

Ra nthembi hai, t’oho ne dehe nu ka made ra hnini ge xi da hoki xa nho ngu jä ä xa nzotse mhää ra hmända thutsi;

• Da mhää ra xani:

1. Gotho da rembi ya hai, dehe ne ya t’oho u ya meti ya hnini, ya mengu ka m’ätha, ne ma ra ya muntsi ne ya hnini, xa noki ya ndä nzaya hñänsümpote, ya dänga nzaya ka ra xeni hnini M’onda, ne ha nu to ma n’a ra nzaya mupu ka ra xeni hinda ne da hoki u xa hnutsi ra hmända ra n’ote ma kut’a (25) ra zänä rato ra n’a m’o hñäto moho n’ote ma kut’a (1856) ne mara ya hmända u xa thuxpu ma ra:

1. Gotho ya thuni nseki: Ha da xoni ua da m’o ya hai, dehe ne t’oho, xa hoki ra nguint’ofo ha jot’i ya bojä ua ne m’a n’a ra muntsi nzaya M’onda, nu ra n’a ra pa ra zänä ret’a ma yoho di ge ra n’a m’o hñäto hñu n’ote ma rato (1876). Ne gepia ya pap’ia, ge xi xa yut’i ne xi xa nthembi ya hoi m’atha ni xi majuani ya jäi, the, ya hoi t’oho xi xa tseki di genyu mupu, ne ya meti ya hnini, ya mengu ka m’ätha, ne ma ra ya muntsi ka ya hnini, ne ma ra ya jäi hnini.

1. Gotho u to nu ra za ne tseki da hogi ra za, da m’o hoki nu ya pau di thogi nu ngu mhää ra heke m’etho, ge u ñ’ohu, ya tsutbi ne ma ra ya nzaya di ge ka ya xeni hnini gotho M’onda, nu to xa hñämbi ne xa ndembi ya hai ne hi xa hoki ra za di ge ya m’atha, ne ma ra ya hai u xi fadi pa di seki, ne ko ma ra u mupu, di seu mui ka ra xeni hnini.

Ge xi xa ngohi ne xi xa xoni ra met’o, ge hense da metsi ya tsedi ya hoy nuu to petsi ya thuhu ne üni ngu ja ä xa hnutsi ngu mhää ra hmända ra n’ote ma kut’a ra jeya n’a hñäto yoho n’ote ra kut’a ne rato jeya ne töm’i pot’i ge xi iñ’ehe xa pu ne mithe ko ya thuhu ne ya xi dom’i xangu xa tho ret’a j’eya numu za thuni ko ra nxidi ne hinda thogi xo ngu ra nxidi di ge yoho n’ote ne ret’a ya hoi nxidi.

1. Nu made ä to da xepi ge ä to xa hoki pa xi da mfädi ka ya muntsi hnini ne di ge u xa xoni ne ya hinte mui, ge xi dar za pa da n’u hamu da t’odi ya hñu ne goho ya meti di ge’ya mengu n’angudi nuu to mui ko n’a ra hem’i thoti di ge ya hoi, ge ya meti ra heki made, ko goho made di ge ya mengu n’angudi numu the digeh’ia xa hñu ne goho meti di ge ya hoi.

1. ( Xa theki)

1. (Xa theki)

• (Xa theki)

• (Xa theki)

• (Xa theki)

1. Nu ka ya xeni hnini M’onda ge koni ni xi da yut’i ya t’axjäi.

Ge xi xa nu ge ra chulo hai mpot’i nuu hingi thogi ya jäi di ge n’a thebe huani hai, u the pa da ñunthe ne xa nk’ä ge di ndui da ñ’a ha xi nheui kon ge ma n’a ya hai.

Pa da nfädi ha da nja di ñu ge da thoki k ara bojä nfädi n’a nthebe huani u da nunhte konge yoho u hingi n’unthe, di ge goho u xi x aza ya hoi ne xo ñätho ya hoi mbo xi za, t’oho ne ya hoi ‘yot’i.

Xi xa ñu, genseu, ge xi ya chulo hai, ñu u hinda thogi di ge yoho n’ote ma ret’a the hoi numu xi xa mpot’i nuu xa ntudi, ha thuni ra nthunhe; ne ge hñu nthebe, numu xi ho ya m’ot’i däzä, t’äfi ndux’yo, ko ra thoki mpoxi dene, keneke nailo, za dathe, vid, olivo, quina, vainilla, cacao, ñethi, zäthä ne ya za ixi.

Ge xi xa nu ge ya chulo hoi züe nu u hingi thogi ya jäi nuu ya hoi nxidi jär medi pa di tsi xa kut’a nthebe ya zue ge xa ngu nuu jä ya ntäte xa ngu, nuu xi xa nu ne xi xa mhää ra hmända, di gen’u ya tsedi pa da xatsi ya ntsi mboni ka ya huani.

Numu ya bi nja ra nthunde, ya nünthe dehe poni ka pii ua ne ko ma n’a ra dehe u ri ñünthe nu ya metí hoi ua ge u to the ya chulo hoi ge pa xi dar za ya hoi, ge xi da nutho pa dar tsi za ya chulo hai, ha nemu, ge xi nembi ra za. Pa di bose xa nhio u di ñiepu, ne hinda thogi xangu di ge u xa ñ’u di gen’a ra heke, numu xi xa muntsi nuu ko te xa n’u di geä mhää ra hmända.

Hanja numu n’a ra chulo hai züe xi xa hoki r aza nu ya hai ne nuya xi xa mpefi pa di mot’i, nu ra nxidi ä ko te hoki pa gehia xa mfeni ge hingi tsa da de xangu, ge ä mhää ha tsegi ngu jÄ ä xa ñutsi ya heke yoho ne hñu di gen’a ra heke di genu to xi nu pa xi dar za di ge u xa thuni di ge ya hoi metho da hogi.

• (Xa theki)

• Ya muntsi ñ’ä pa genguhu ne ya ngu nzaya mpote nu ka ya xeni hnini, di gempu ha tsegi ya hnini ge xi da iadi ya hmända di ge u ya xa tutsi na da nja di m’äpu di ge ra ya neke ne u xa n’an’yo di ge ha gotho k ara nxidi xeni ne di gempu ha täpi nseki ngu jä ä xa hñutsi ra heke goho ne ret’a ma kut’a (VI y XV) di geñ’a ra xe

Numu xi dar ngu ge xi da theke ne n’anyo di ge u to ya meti ge tsa da un xa n’anjeya di ge ra paä xa zipi. Numu xi da thogi ya pan e hingi pädi, un ra m’o ge dar za pa da hoki pa da mfadi ra njüti. Nu rangutho di ge u xi da ñ’u ra za u ya metsi rangutho di ge ra mhää ra nzaya u xa mupu.

Ya hmända mupu ka tsihnini da ñ’embi ra met’i ya mengu, di gätsi ya met’i u xa thoki ra za di ge u ya thuxpu pa di huadi ne pa hinda dembi ya hai ne hinte da gambi n’au;

• Ge xi mhää ge xi da ñ’u gotho ya thot’e hem’i mpote ne ya thüni di ge u xa hoki ya nzaya metho nura j’eya di ge n’a m’o hñätho hñu n’ote ma r’ato (1876), nuu xpä thuni ne gi xi xanja ra tuhni di ge ya hai, dehe ne u xi petsi pu u xi japu ka hai M’onda, di ge n’atho ra jäi ne ko ya hnini, ne ge xi ra tedi ra muntsi nda nzaya goptho pa da mhää ndähä u medi numu ya xi xa ütsa ne da tumbi ya boja nuu xi ne gotho ya hnini.

• Nu konge n’a ra thot’i, ra xeni hnini M’onda da mhää ha da nja di thoni pa da mui a xi majuani pa di thuni ra tsutbi hoy, pa xi da ntsotse u da mui hinda ntsü tsutbi di ge ya njüt’i di ge (sic DOF 03-02 1983) hoi m’athä, hoi t’oho ne ya notsi hai, ne da mfotsi da xot’i majuani nu ya jäi mpot’i.

Ya tsegi gotho M’onda nu gotho u ha tsegi ya hai bäthä ne ya hai t’oho, nuya n’anyo u xi xa ntudi nuya, ge xi da domtho nuu da bompu di ge yoho nee mara ya muntsi hnini; nu ngu ka u xa muhupu u xa njut’i ya hoi di ge ya hai bäthä ne ya hnini. Nu pa gen’u ne, pa gotho, pa da nuya ngu thoki hem’i kuat’i k ara ngu tsutbi hoi, ra hmända ge xi da nu ka ya tsutbi pa da thuni ya hñänsü ne xi dar za nu ya ntsedi, nuu xi xa juat’i ka ya muntsi tsutbi u xa hñaki r anda muntsi nzaya mpote ya hnini ne, nu ya t’ayo nuna, kongera munsti zämu mupu.

Ra hmända da muntsi n’a ra hmuntsi pa xi da nu ra tsutbi hai, ne

1. Nu ra xeni hnini M’onda ge xi da ñani ha da nja pa di nte ya ma m’etho gotho, pa xi da tsotse da nja ra b’efi ne xi da mupu nu k ara hnini jäi m’ot’i nu pa da mui xa hño ne di jüat’i ne gohmi pa di nte ra M’onda, ne xi da thoki ya m’efi ka ya hoi ne ya t’oho pa di nja ra nxadi ne m’aäpu u to da üti. Da njäpu ne di thudi k ara muntsi thoki hmända ra za pa da n’u ha da njäpi di thoki u da bohni ya jäi da ñehe ya züe, u te ot’e ne nuu te po, di gen’u xi ne ya ngotho k ara hnini.

Ra nte ya lengu hnini petsi da nte mahyegi ne da m’ui mahyegi ge njapu ma nun’a ge da nja gatho ya befi, nehe da mets’i ra bojä ne da ñuni ya xa n’yo, ge njabu ma nun’a Thot’i ge ma hanja drä m’ui ya jä’i.

Xeni n’ote ma hñäto 28. Nu ka ra xeni hnini gotho M’onda ge xi kohi ge hinda h’u ra (sic DOF 03-02-1983) ne zämu hinda fatsi, da nuu xa njot’i, ge ne xi da n’eu da njüt’i ngu jää x ama ne xa hñutsi ha di nja, di n’uya hmända. Nu ge xi di n’useu di ge u xa n’u k ara 15 (sic DOF-03-02-1983) Ge ni xi da n’u ne ni xi da m’äädi nupu ha thoki ha pohni u mpadi.

Njabu xa thuts’i ge ra hmända da hyandi ne da got’i nu’u jaï hinda ’yode ne ya nzayo da theni ne da mihi da got’i nu’u ya jä’i pa xi xa mädi gatho nuya petsi da bädi ya nzayo. Gatho ya jä’i da mpa pe hinda ñuni xa mädi nge’ä gatho nuya da bädi ra ts’utbi tengu pa ne te pa ne hampu da pa, gatho ya jä’i da za mpa ne hinda jäpi da dai ya jä’i ra hmända bädi to’o nun’a jä’i, da bädi te pa, to’o papi ne da matsi da nte ngu di ñëhë ne ra nzayo da ñuni ra nseki pe num’u hinda mpefi xa n’yo da mihi ne zits’i ka ra ngu ts’utbi de ’yambi hanja hingi mpefi ra za ne gut’i pa njamu da mpefi ngu di ñëhë ko ma ra ya jä’i nu’u n’youi.

Ya hmända da hiandi ne da nu raza ne da mhää tengu di jüt’i ra madi u te jäpu u m’o, u tsi u hingi tsi di ge xi järmedi pa di te ra bojä. Gotho M’onda ne da nu ne ha da jäpi ma ra ya muntsi pa di üni nuu ma ra ya te jäpu di ge u tsi ne neu hingi tsi, pa hinda thogi made di ge u xi jär medi ne hinte di jä xangu pa di jüadi pa gotho, ne ngu jä ra retse ya njüt’i. Ra hmända da mätbi nuu to xi ntoi ne xi nuha da jäpi pa di muntsi pa xi da hoki r aza ne xi da nu ya bojä u xi da gopu.

Hinda m’ui ya jä’i to’ä di mpa se ge hinda ñuni nseki ra hai M’onda ngu nuya ya befi ngu ra thuhu: mpehni he’mi, betsi he’mi y nto’ti nt’oxa yap’u; ya thäi nuu ’o mbo ka ra hai ne ra thoki ts’o ñethi ge ho ya jä’i; ge handi te pefi ya Ngu Hmunts’i ge su nu’u ya ts’o hñethi ne ge hoki ya tsibi ya ñot’i ya thäi tsibi ne ra thoni ne ra thäi tsibi ñot’i ne ma ra ya thäi tsibi ge njap’u ma nun’a Thot’i ka ra heke rato ne ’yoto ka nun’a ra xeni n’ote ne ’yoto 27 ka nun’a mfisThot’i hüts’i ya hmända ra hai M’onda ge nehe xa ma ne xa hñüts’i ra hmunts’i nzayo ge handi ra n’yo ya jä’i. Ra thandi ne ra nt’oxa yam’u ge bi ja ka ra hëts’i ne ra n’yo bojä ge xa t’ets’i gatho nuya xi mahyoni pa da nte ra hai M’onda ge njapu ra xeni n’ote ne kut’a 25 ka nun’a hmunts’i Thot’i ëhë ya hmända gen’a uni ra nseki ne handi, pädi ne hoki ya hmända ge ma te di m’ui ya mengu M’onda ge ëhë ne huts’i ka ya hmända ge xa thoki pa gatho ya jä’i.

Nu ra xeni hnini ge xi da nuhu konge ya muntsi ne ya ngu thoki u te japu numu xi ne da bähdi r aza pa di ye ya mfehni di ge u hoki jär medi nupu, ne xa mbädi ya muntsi ngotho ya hnini m’use.

Ra hai M’onda da mets’i n’a ra b’etsi bojä ge da mpefi se ne da metsi ya mefi ge da hyandi ne da su ra bojä ra hai M’onda. Nun’a ra ngu betsi bojä da njamasu ra bojä pa mefa da thandi hampu da hä ra bojä da thoki ngu di ñëhë ra hai M’onda. Ni n’a ra nzayo da za da ’yadi ra bojä num’u ma ra ya nzayo hinxa ñuni ra nseki. Ra hai M’onda da mets’i n’a mpatä bojä pa gatho ya mengu M’onda ge ra thuhu ra Mets’i bojä ra tsibi pa da nte ne da ndangi nun’a ngu hmunts’i nzayo da mets’i gatho ra bojä ge hñäni, da njamasu ne da mets’i gatho ra bojä nge’ä njapu xa ma ra hmända, ra ts’utbi ne ra nzayo ge ëhë ka nun’a Thot’i hmända ra xeni n’ote ne ’yoto 27 pe hingi ëhë ya njut’i.

Hinte da mui ra muntsi pa da nja ya ntot’e di hogi ra xeni hnini ge xi da nuse, konge ra kuat’ä bojä mui ne di but’i ra bojä ne ha di boni ya hem’i bojä. Nu ra kuat’ä bojä made, ge nuä xki gatsi xa mhää ya hmända ne ko ra nt’oni u ne ya nzaya u xi ja ma zü, ge xi da hoki ra za ya mpodi, ne ngu ja u di n’u ra za ya befi bojä, ne xi di umbi ra nzü ya nzaya u jar medi pa di hogi ra za ne xi da kuat’ä bojä ge xi da un n’a ra jäi a xpa mehni ra ndä nzaya ka ra hnini gotho M’onda ko ra poni ra ngu mpote pa ya hnini ne ya muntsi zämu, nuu mupu; ge xi da mpefi zämu xi da tene ne xi di nte u te hoki ra nt’ätesea u nuu xi ja ra tsedi u xa thüni nuu hinda thüni nuu to to mpote ne fatsi ra kuati bojä ne ko ya njüt’i gotho ya muntsi xampote, thudi nxadi, mui nfädi ma m’etho ne konge u to xi di zpotho (sic DOF 20-08-1993). Nu ya jäi u to ximpote ne tsitsi ra za ra kuati bojä mupu ma de, tsa da mui ngu jäi ne xi da tsutbi ñänsü ngu jä a xa t’ot’i ka ra xeni n’anthebe ret’a (110) gen’a ra t’ot’i.

Ra ngu hmunts’i ge ot’e ne ents’i ra tsedi di m’ui ya hmunts’i pa di n’u ha di thoki ra hño ya hmunts’i pa di n’u ya ha di thoki ya te tsibi, di hmä ka ra Ngu Hmunts’i tsibi ge mpefi ne n’oho ra hño ya mefi, ngeä njap’u ma ra hmända.

Hinte da mui ya muntsi mpefi da hoki ya mefi di geu xi da detse ya bojä nuya muntsi u mupu ka ya hnini u xi xa muntsi ne xi japu te xa hoki ko ya detse bojä pa gotho, ge xi da mpo ka ya toi n’an’yo hnini u xa thoki pa da mpa u te xa hoki un yupu ka ya hnini ne ka ya muntsi nuna ma hoi to handi ne xi nu ha di m’omi ra dängä nzaya mui ka ra xeni hnini M’onda, ne da thüni metho ra seki pa da ha da jäpi da üni ua muntsi nzaya n’angu n’a nuya thogi. Nuse ya nda nzaya, di ge sea ne xi nu ha da nja di hoki nura muntsi ra mpote tsa da mambi ya muntsi di geu te da mambi pa da tehni ya muntsi di geu ha xa nja.

Hinte da hoki ra mate di ge u to xi hä ra uenda di ge ya pa u mupu u xa thüni u to ot’e ya h’emi ne ya duhu pa di boni u te xa hoki ne nuu te xa nxadi xa hoki ya mefi, ne xi da thüni ma ra u mupu nuu to xi juki u te ot’e ne xi xa za ya thoki.

Ra xeni hnini, xi da hoki ra hmända u xa zipi, de da nu numu da nja ra medi pa gotho, da üni ra hmipi u to mpefi pa gotho ya jäi ne xi da hñämbi, u te di thoki pa gotho ya mui jäpu ne xi da nt’äte ka ra gotho xeni hnini M’onda, ne nu u hingi nhe gensea da nu m’etho. Ya hmända da hiandi ha da jäpi ne ha da nja pa da nu ge xi dar hogi xa hño, ne hinda hioni ra tuhni nupu ha da muntsi pa hinda tsihi u xi nhe gotho.

Pu ha mui. Nuu to ha ra nsü ka ra gotho pu ha mui ge xi da njüt’i nu di geä xa ñütsi ka ra t’ot’i ne ge hense da tütsi pa da thoki nu ra hmända.

Da za da thüni ra hmipi bojä pa di doi u ko te di hoki ya mefi u xi n’e, numu geu pa gotho, nu hamu tho da hoki ne numu nda tsani ko ra bojä do ge ra xeni hnini gotho M’onda. Nu ra xeni xi da hiandi ha di nja pa di thoki ne xi da n’u ha xa nfädi nuu mupu di gehi’a.

Ra xeni hai da mets’i n’a ra Ngu Hmunts’i ts’utbi ge mpefi xa hño ne petsi ra Bojä, nun’a da mpefi se, da n’yo se ne da mets’i ya mefi ne da hyoni nu’u ya jä’i hingi mpefi ngu di ñëhë da hyoni nu’u ya jä’i hingi mpa xa n’yo nu’ä pa ne nxoge nu’u hingi hopi ma ra ya jä’i da mpa nge’ä njapu ma ra hmända ge ma te dra m’ui ya jä’i. Nun’a ngu hmunts’i nzayo ts’utbi petsi da fädi te pefi ne hamp’u mpefi ne ko to’ä mpefi nge’ä nuya da mpefi ra za ne xifi ra ta nzayo ne gatho ya jä’i nuya mengu M’onda ge njap’u da nte ya jä’i, ya hnini ne da thäki nuya jä’i ge hingi mpefi ngu di ñëhë ne da nja ra befi ngu mahyegi ya mpa ne ya dai ya jä’i ge gatho nuya handi ra nzayo ne ra ts’utbi ge xa ñhuts’i ya mengu M’onda ge häki nuya jä’i hingi mpefi ngu di ñëhë.

Ra Ngu Hmunts’i ge handi ne mpefi ya thandi yap’u ne ya nt’oxa yap’u mpefi ne manda se, petsi ya mefi ge xi ja ya mfädi, petsi se ya befi ge njabu ma xa n’yo ya noya, ya nt’oxa yabu, ne ya thanda yapu nge’ä ge’ä xa ma ra ts’utbi ne ya nzayo ka ra hai M’onda ge huts’i ka ra Ndä Thot’i ne ma ka ya hmända ne ma te dra m’ui ne ha njapi dra mu’i ya jä’i. Pe gatho te da mefi nuya ya jä’i da fädi ne da thandi ngu ya nzayo ya ts’utbi ne ya jä’i nge’ä t’umbi ra ya mehni bojä handi yap’u ne ya nthuts’i ge pa yap’u ge tsoni ra n’yot’i ne nt’ode thandi ya jä’i gatho nuya ëhë ne huts’i ka ra xeni Thot’i 6o. Ne 7º ka nun’a Ndä Nt’ot’i.

Ra ngunzayo ha poni ya hñä te thogi ge ra ngunzayo se, konge ra nsü ts’utbi ra metise, pe gi xi ne di zotse ra nhyo nte di ra duhu bojä ne ha poni ya te thogi, ngu xa thuts’i ka ra thot’i nun’a ngu xa hmä ka ya hmända. Pa di njapu ge xi tsa ngu di nu ngu ya nzayo ha di nja, pa di chutho, di mfädi ne xi di thandi da thoki ra hño, pa xi di ziptho ne xi di kämutho ra nzani nt’ode duhu bojä, ya kämutho ra nzani nt’ode duhu bojä ya njuni nt’ode nu ha m’ui ya nt’ode duhu bojä ne ha poni ya thogi ne ngu di thandi ne pa ya nguu dar hyo, hinder ta ntsedi ne ma ra te di t’adi u jar m’edi, ngu xa thuts’i ka ra xeni 6^o ne 7^o di gehn’a rat thot’i.

Ra ngu nzayo ha poni ya hñä te thogi ge ra tsedi ra ngu nzayo di nu ya bojä di ge ya duhu bojä ne ha ya poni ya thogi, nuya ge xi tsa di nuse ha di nja nja ra nhyo ngu mä nun’a ra xeni ne konge ya hmända xa thuts’i ka a hmunts’i ngatho M’onda nu ra bojä ne nu ha di njapi pageu te kuat’i ka ra tai ne ngu di hñäki ra nhyo ya m’efi ne ha di njapi pa di hyegi di uat’i; pe ge hindi hyegi di uat’i ne di thogi ja ra hmunts’i ngatho M’onda ne ka ya xeni hnini ha t’ode ya te thogi, nupu ha xa t’uni ra nseki poni ge embi ya meti thutbi ya mpont’i xi nu pa to hinte te di thoki di uni pa di mpodi njapu ne di uni nseki pa ha di mpodi ya to xa t’uni nseki, ra to ra ndä ä di hoki ra m’efi ka ya hnini di gehn’a ra t’uni nseki di ge ha ra poni ya duhu bojä ne ha poni ya te thogi. Ra ngu nzaya di xifi ra nzayo nt’ot’i nuya pa di gäts’i di mä, to’ä di ñä xa hño, ya nseki tsa to di hñäki pa te ja ngatho ya jä’i ka ya hnini ka yah munts’I se ne ya hnini ha hñätho ya jä’i nuu to xi xa hoki xa beni ra zotse xa thuts’I ka ra xeni 2o., 3o., 6o. y 7o. Di gehn’a ra Thot’i. Ra ngu nzayo di hyandi tengu pa di t’uni ra bojä di ge’ä xki t’uni nseki pa di t’ode nun’a ne ngu ma ra rangutho nuya di mä ra nzayo ha njut’i ya bojä. Nun’a ge hingi rangutho nunu n’a ge n’an’yo ge xi di gut’I hindi thogi n’ote ma ret’a mpa; di ge ya pa di zotse ä ge hinte di hmä ra ngu nzayo di nu di mäpu ya he’mi te di tadi di gehya.

Ya t’üni nseki pa thuhu tsibi ge di t’üni pege m’etho di n’u hai M’onda, pege xi di mfädi dra ngu to di ‘yopu, di n’u ge hinte di ja ra nzedi m’u xtä hmunts’i ngu dra ntsedi u te di thogi ka ra hnini ne hinte tsu di njüt’i ya to di tüni pädi gätsi di n’u, ni xi n’a ra to di mä to di ntäte pa di t’üni nseki ra thuhu tsibi di ge di uni bojä. Ya t’üni thuhu tsibi pa ya hnini ne ya hnini ge hinto da ëmbi ya meti ya ts’utbi ge di t’üni ngu ha xa n’u ra nzayo njuantho ngu xa thuts’i ka ra hmända hanja xa thogi dra negi ra hño pa di thuni. Ra ndä nzayo ñä üni ya hñä ne ya nk’oi ge di mets’i ra thux he’mi ya thuhu to xa thogi ra nseki. Ra hmända di hñuts’i ra hño pa di got’i num’u hindi hoki ra hño ra m’efi di ge ra t’üni nseki. Ne ma ra, hingi hoki ra hño ä xa hmä pa di hoki ngu ra ngutho xa hmä konge ya nguu hmunts’i te po xangu ya m’a. Num’u di t’ämbi ya t’uni nseki thuhu tsibi, ra ra nda nzayo di uni uenda ra nda nzayo ngatho M’onda pa di hoki, num’u, pa di hoki u ja ra m’edi pa xi di m’ap’u ä xa thuni di ge ra nseki thuhu tsibi pa di mapu ya m’efi nun’a.

Ra ndä nzaya ngatho m´onda haponi ya nfädi thogi ge xi ra t`edi di ra nzaya ngatho m´onda i m´etsi pa di üni ra nseki pa di jukabi ra hem´i di m´ui ya m´efi haponi ya nfädi thogi.

Ra ta nguu nzaya dige ra bojä ne ra ta nguu nzaya dige ya mfädi dige ra thogi ya hnini, da hoki se ko ngatho ge da maa ne da mpefi, konge xangu mfädi ne xir za da thoki ra ‘mefi, ge da handi ngu maa:

1. Da maa ya nthädi se xir za.

1. Da ts’oni se ra bojä. Ra Nzaya Mpote ñä pa ya jä’i da hyandi ge ra bojä da t’uni ngatho ya jä’i ne da hyoki ra ‘mefi.

III. Da t’uni se ra hmända, konge ngatho ya nt’ëts’i dige ya jä’i ge pädi;

1. Tsa da maa ha da japi da mpefi pa ge ngatho ya nzaya da thoki ne hinda ‘medi konge yä ‘mefi ge pädi;

1. Ya hmända da thoki, dige mbo ya nzaya, ge ra ‘uëge dige ra nguu nzaya ge pädi dige ha japi di hyoni ya mfädi ne nu’ä to nthädi ya ‘mefi ge tsoni ka ra huisio;

1. Ya nzaya ra hñänsu da thoki yä ‘mefi xir za ne da hyegi ge da handi ngatho ya mfädi ge da thoki. Da hyandi ko ngatho ya jä’i ne da mhaa te da thoki konge ngatho dige to u bi ’ñëts’i; yä ‘mefi ne yä nthädi da thoki pa ya jä’i ne da hyandi ngu maa ra hmända;

VII. Ya hmända dige ngatho, ra ´mefi ua nxoge ge hinte maa ra Ta Nguu nzaya dige ra bojä ne ra Ta Nguu nzaya dige ya mfädi dige ra thogi ya hnini, hense tsa da däti konge huisio dige ra he’mi ge fats’i ne hinda soni. Hense m’u ra Ta nguu nzaya dige ra bojä da hyegi ge da njut’i ua da njuts’i ya mefi, dige ngatho te tsa u hinte tsa, pa ya hnini ua hoki, nuya da thoki m’u da thädi ra huisio konge ra he’mi ge fats’i, dige ñ’ä da thoki. M’u da nthädi ra ‘mefi dige ya nzaya ge pets’i xangu njeya ngu n’a huisio, hense da däti pa ge da thege ngatho ya huisio ge himbi hyoki ra za; ngatho ya hmända ge bi thoki dige ya huisio hense da däti ka ra he’mi ge fats’i ge bi ‘yodi pa da thädi ya huisio. Ya huisio konge ra he’mi ge fats’i da thoki porge ya jueces ne tribunales ge pädi konge ngatho digeñ’u maa ra xeni 94 dige na ra Ndä Nthot’i. Otho dige ya huisio da thoki m’u hingi hoki ra za ne hingi hoki ngu maa ya hmända dige mbo ra nguu nzaya.

VIII. Ya mpote dige ya nzaya da üti ngatho ya njeya n’a ra nthuts’i dige ha di japi di mpefi ne nxoge dige hñu nzänä da üti n’a ra nthuts’i konge ngatho ya ‘mefi ge ya xa thoki pa ya Nguu nzaya ge uni ya hmända ne ra Nguu Nzaya ge hoki ya hmandi pa ya hnini; da ‘mui ka ra Nguu nzaya mpote hñä ya hnini ne ka ya nguu nzaya dige ra kongreso ngatho ya nkjeya konge mhaa ra xeni 93 dige na ra Ndä Thot’i. Ra Ta nguu nzaya tsa da ‘yodi ä ya Nguu Nzaya ge da ‘mui ya titulares dige ñ’ä nguu nzaya.

1. Ya hmända da thoki pa ge nuya ya nzaya da mpefi ra za ngu maa ra ta nzaya dige ngatho ya mfädi ge negi ne ya mfädi ge hingi pent’i;

1. Ra njut’i ge da hä ya mefi hinda thogi konge ngatho xa nthuts’i dige ra xeni 127 dige na ra Ndä Nthot’i;

1. Ya mefi dige ya nzaya da mpoti dige ka ra ‘mefi por ge made ya jä’i ge ‘mui ka ra nzaya mpote hñä ya hnini dige ra ndä hnini M’onda, njap’u porge himbi hyoki ra za ra ‘mefi, ne da thoki ngu maa ra hmända, ne

XII. N’a ra ngu hmunts’i ge di nëhe ya hmunts’ise pädi nu, nu ra ndä ge di hëtsi yoho made di ge ya hñu n’ampu di ge ra hmunts’i mup’u ka ra nzayo mpote ñä pa ya jä’i, ngu xa mä ra hmända.

Ya hmunts’i nzayo, ngu ra ndä nzayo ngatho M’onda nuya bojä konge ra ngu Ra ndä nzayo ñä üni ya hñä ne ya nk’oi ge di hmunts’i xo yoto mpote nzayo, ne konge ra mpote ra nda nzayo M’onda, xa t’ets’i ngu ga nteni a xa m’a ra nda nzayo ngatho M’onda ne ngu xa yopi m’a ra nzayo ñä pa ya hnini.

Ra ndä nzayo n’a ngu n’a ya hmunts’i nzayo ge di hñëtsi ra nzayo mpote ñä pa ya jä’i u xa mpote, di ge yoho m’ede ne hñu ya mpote ra ndä nzayo, di nzayo goho njeya, hense di mpödi n’atho. Num’u ngu di t’ets’i n’a ra mpote ge di gätsi ra nzayo ä xa mä, ge di ndä nzayo hense ra pa ä m’edi pa di boni ra mpote nzayo.

Ya mefi tsa da handi ne da thoki ko ngatho ge maa:

1. M’ui ne ra mengu M’onda, ge ‘mui ra za ne pets’i ngatho dige ñ’u t’uni ya hmämda pa ya jä’i.

1. Pets’i mas dige n’ate ma ret’a ne kut’a njeya;

III. Rä hoga mui ne ‘mui ra za konge mara ya jä’i, ne hingi umbi n’a ra njot’i xir nts’o ge da fadi porge mas dige n’a njeya

1. Pets’i ra hemi mfädi dige ra ta nguu nxadi;

1. Mpefi, ngu hñu njeya, xir za nda nte ka n’a ra ‘mefi dige ya ñänte, ka ya ‘mefi dige ya nguu nzaya ua ya ‘mefi dige nxadi u ra ngutho ngu ra bojä, bojä ha ode ne handi ya thogi mfädi dige ya hnini;

1. Da thogi, ngu xa maa dige na ra nthuts’i, konge ya mfädi pa ge da mpefi ka ra ‘mefi.

VII. Himbi nzayo Nt’ot’i ka ra xeni hnini M’onda, ra ts’utbi ngatho M’onda, nzayo ñä pa ya hnini, nzayo ñä pa ya jä’i hai M’onda ne ua ka ra xeni hnini M’onda, dangä nzayo ka ya xeni hnini ne ua ya ndä nzayo ka ra tsai M’onda, di ge ra njeya ä bi t’ets’i, ne

VIII. Nu ka ra nzayo ngatho M’onda ge ra tsadi di nja nt’üdi ñä ne nk’oi, hinte di petsi, ra gätsi di ge hñu njeya ni xi n’a ra m’efi, di petsi ngu ra ndä ja ra ta nguu m’efi ne hangu di thogi konge’ä ra hmunts’i m’ui. Nu ka ra ndä nzayo M’onda thandä yap’u hinte di petsi ra gäts’i di ge hñu njeya ni xi n’a ra m’efi, ua di ndä di ge ta ngu m’efi ya nseki m’o ua ge rase konge ya xa xeni hai M’onda, ne di nu ha di m’ui ra za. Nu ka ra nzayo ngatho M’onda ge ra ts’edi di nja bojä pe di hindi nzayo tho met’o hñu njeya di ge n’a ra mefi ha xti ndä di ka ya mefi mupu ne hinte di tsohni ka nzayo di ge ya hmunts’i nzayohu. Ka ra nzayo ngatho M’onda ya hñäki nzayo di metho hñu njeya.

Nu’u to xa m’ehni hinte da hoki di ge ma ra ya m’efi, ua di m’eni pa gatho ua di rase, ne konge u to petsi m’efi xampate; hingi tsa da nu ni xi njuantho di thoki, ngu mä ra hmända ne di ngu ha di m’ui di ge ra thuhu ngu ja ra Thot’i ne ra ngaxthe hmunts’i jä’i. Ra hmända da nu ra za ngu jau ya m’ehni tsa da hoki nu’u pädi konge ya jä’i pote pa di nu ha di japi pa xi di nte ya bojä ya jä’i pa hinte tsu di tsoni.

Ya to’o ne da nxampate nzayo di mpefi guto njeya ne ya hindi mengi di mpefi nun’a mefi numu hindi mä ka ra mefi ra mpote nzayo ge xi tso di thombi to di mponi ngu xa hmä ne xa thuts’i ka ra xeni nun’a ne pa di zots’e ra mefi xa pa xa hmä.

Nu’u to ne da m’eni da thogi konge u te t’opi ngu mä ya xeni Thot’i m’etho, konge ra ya jä’i di nu te pädi ne konge ya nda nzayo di ge ra M’etsa Bojä M’onda, ra Nda nguu nxadi pa ngatho M’onda ne ko ra nguu ngatho M’onda ha m’ede ya jä’i ne ya nguu ka ya xeni. Pa genu, ra hmunts’i mpote thändi ha gä m’ui ya m’efi pa ma n’a ra jä’i di mpefi, ge xi di mpede tengu ya jä’i mä pa di thoki nu ä ra m’efi ra nda nzayo m’ui ka ra xeni hnini ra nda m’ui ka ra hnini ya petsi xangu njeya ka ra m’efi, ge ä di gätsi di m’ä to ä di nzayo.

Ya nhumts’i nzayo ngu jä’i to nu da juki n’a ra he’mi nts’oni pa ngatho to ne da mpefi da nu pa di nu da uadi da hoki, konge u ne da ñut’i, di petsi te mä he’mi t’api ngu mä nun’a ra xeni ne, da nu ha di thogi te pädi di ge n’a; da nu ra za ra ndui, da udi ne konge u to da tsani.

Pa di thoki ra he’mi di nu te pädi, ra Hmunts’i mpote thandi petsi da hñä ra uenda te beni konge u yoho ya ta nguu nxadi ne di t’eni xa hño page’u.

Hmunts’i mpote thändi, n’a ngu n’a u, da m’ehni konge ä ra nda nzayo ya thuhu di ge hñu ta kut’a jä’i ne da mpefi, nu’u da juki xa hñets’i pädi num’u hinda uadi to ne da mpefi da m’engi da ts’oni man’agi to’u ne da mpefi. Ra nda nzayo da juan’i to u da hñuti, ne’u te da mä ge da gohi ngu mä ra nzayo ñä pa ya hnini.

Ra t’ets’i konge gatho ya nzayo ñä pa ya hnini di tho made di ge di m’ui di ge ya pa n’a ra nzänä di ge ra pa da hmä to ä; num’u ya bi tsaya, ra Zämu Mpote mupu ge xi da mäti ya nzayo ñä pa ya hnini da hmunts’i. Num’u ya Nda Nzayo un pa ya hnini ge da kots’i nu ä ra jä’i tu xa tets’i konge ä nda nzayo, Ra nda nzayo gatho M’onda da ma to ä da tëts’i man’agi ngu ma ra Thot’i m’eto. Pa di nu da mengi da hoki ta ge da gohi num’u da jots’i man’agi ta da gohi n’a da thoki konge ä ra Hmunts’i mpote thandi, da m’ehni njuantho ngu da mä ra ndä nzayo.

Gatho te da thoki pada tets’i to da m’ehni hinto da datho nge’ä gatho ya mefi di thoki pa ha di thäki ne pa di t’uni ra mefi ya mpote jä’i ge xi di njots’i.

Xeni n’ote ma guto 29. Num’u da thämbi, hongä ra hñä ko ra hnini, ua ma ra di jäpi ra ntuni ra hnini, hense ra nda nzayo ya ta hnini M’onda, da thogi ngu di mä ra ngatho ts’utbi nu zämu ge num’u hingi hmunts’i tsa da m’om’i ngatho ka ra ta hnini M’onda, ua nup’u habu hingi thegi da thoki xa hño; pege tsa da hoki ha tsegi, da nu ngatho pa hinda m’om’i to ä ra jä’i da gohi. Num’u da m’om’i petsi ge da nu ja n’a ra hmunts’i n’a ya ngatho ts’utbi, nun’a da nu ha di thoki xa hño; Pege mu da tets’i num’u di tsayo, da hmäthi n’itho ra ngatho ts’utbi nu pa da hyandi ha di gohi ya jä’i. Numu hindi t’üni ne ua di thäki ra ya pa ge tsa di n’u ra ka ra hmunts’i nu pa ngatho ka ra nzayo M’onda, ge nunu ra nda nzayo di dadi pa di n’u ra m’edi ne nu ra nda nzayo di hñämbi di gen’ä ra m’edi; pege numu di n’u di ge ya pa ya xa thogi, ra nda nzayo tsadi hmunts’i ñ’itho ra nda nzayo pa di n’u ha di ngohu pa di thoki u xa hmä.

Nu’u ya he’mi, hingi tsa da m’om’i ne da u tsa, da nuya jä’i da ts’utbi, ä ra nzaki, ya m’ui ya jä’i, di nuya mengu, ra thuhu, ra mengu M’onda; ya tsa te hoki ya bätsi; ya tsa te hoki ya jä’i hmunts’i; Thegi te beni ne ya ja ñä pädi; ra ndui xa hño; hingi za da hñote; Hinda jäpi da mpefi xangu; Hinda m’edi ua da jot’i ni xi ya hokä ts’utbi pädi nu te tsa da hoki. Gaho ne nxoge ya mengu M’onda tsa da mä ne da hyoni se nu mfeni ra jamfri ge ne da gamfri ne ho ngea’ä njabu mä ne huts’i ra hmända ge njabu xa thoki ka ya ngu hmunts’i nzaya ge xa nja ra kohi njabu ge gatho ya ts’utbi da jamasu ya jä’i ne da hyandi ge hinda nja ra ntuhni.

Hingi tsa da m’om’i te tsa da hoki ngu mä nu n’a ra Thot’i ne pa hinte da nja gatho m’ui ya bi thoki xa hño, pädi, njuki, nthudi ne hinda utsa. Ra ndä thot’i ko ha gä nzayo da hyandi ne da jamasu ya mudi mfeni ya xa nja ra kohi ne hñä ge da nja ra befi ne ra hogä m’ui.

Num’u ya di gäts’i ne ua ne ya di got’i ne ya chutho di yut’i di ge ra mefi u to xi tsa di yut’i ge xi di hyandi pa di hoki ngu ya pa xa thuts’i ka ra mponi hmunts’i nzayo, ngatho ya hmända ne ya he’mi xa t’adi ge xi da üni nitho. Ra nzayo hmunts’i hingi tsa te da mä.

Ya mponi he’mi xa juki ra ndä nzayo di ge ya pau xa ngot’i ne ua xa m’om’i ge xi tsa di un ya he’mi nitho di ge ra ndä ts’utbi ngatho M’onda ge xi di mä ko nge ra tsedi ne xi di mä majuani di ge hanja ’yo ha xa hogi ra nhyo.

Heke II

Di ge ya me M’onda

Xeni n’ote 30. Ra hnini M’onda ëhe ko ra mui ngu na ximhai.

1. Geya me M’onda u to xa mupu:

1. To ä da mui ja ra hai M’onda mageu habu mengu ya ta.

1. Nuu to da mui nthi ra hnini M’onda ya bätsi tou ya te ne ya me mui M’onda;

• Nuu to da mui nthi ya hnini M’onda, ya bätsi ya ta mengu M’onda u ka xa mupu, ne ya ta ya mengu M’onda ka xa mupu, ne

1. Nuu to xi xa mu ka ya m’otza ne ka ya nzani bojä mengu M’onda, ge da mhää ka ra tui ne da m’o.

1. Ge xi ya mengu M’onda ka xa mupu:

1. Nuu xa mengu nthi M’onda ge da thuni k ara ngu ha thuni h’emi padä mhää ka ya n’an’yo hnini da üni ra thot’i di mupu.

1. Ra m’ehñä ne ñoho mengu nthi M’onda numu da thütui ra m’ehña ne ñoho mengu M’onda, numu mui ne petsi ra ngu k ara xeni gotho hnini M’onda, ne xi petsi gotho ya h’emi u t’adi nuu xi xa mhää ya hmända.

Xeni n’ote ma ret’a ne n’a 31. Petsi da hoki ya me M’onda:

1. Da nu da m’eni ya bätsi da ma ka ya ngunxadi hingi njut’i ua hamp’u njut’i, pa da nxadi ka nguu nxadi ya ch’ulo bätsi ndui nxadi, ya dängä bätsi ne ya ta bätsi ne ya sundado; ngu ma ka ya thuts’i ya hmända.

1. Da mhää nu ra pa ne ra ora a xa mhää ra nzaya ka ra ta hnini nupu jab i m’ui, pa da thuni ra nxadi ya ngo ne nfadi nzaya ne xi da nxadi ra za u petsi ko te di hoki di ra jäi, ne da bädi da ket’i ya nzafi, ne xi da tsüni ra n’yo ka ra nfadi nzaya.

• Ge xi da mhää ne hoki da nu nfadi ka ra gotho M’onda, di ge ä xa mhää ka ra hmända, pa xi da nu ne da mädi ra gotho xeni rase, nuka ra xeni hnini, nu ra tsedi, nuu petsi neu xi nhe di ge ka ra xeni M’onda, ngu jä ha hinda nja ra tsü ne xi da m’ui ma juani nu mbo; ne

1. Xi da gotsi di geu xi jär m’edi pangotho, nja ra gotho M’onda, ne ka ra tsai m’or ne ka ra xeni hnini M’onda ka ya ta hnini ne nupu ha mui, ge xi di ra ngutho u di metsi nu ngu jä u xa mhää ya hmända.

Xeni N’ote ne Ret’a ma yoho 32. Ra hmända ge xi da nu ha da jäpi pa di hoki ya mui ya hmunts’i nda nzaya nfadi mengu M’onda pa dä uni ya mengu M’onda pa da metsi ma n’a ra hnini yapu ne da mui ha di nja pa da nu ra za ne hinda tuhni di ge ä petsi yoho ya tsaya.

Nu hanja di hoki nura mefi u xi jama zü pa di geyu, di ge xa mhää nuna ra thot’i, ge xi xa mui ne xi ra mengu M’onda, ge xi da dom’i nuu to xi petsi nuna ra t’adi ne hinda iadi ma n’a ra tsayo. Nuna ra kuati ge xi da thuni ne nuu to xi ne da njapu di geä xa mhää ma n’a ra hmända di ge xa muntsi mpote handi nzaya gotho.

Numu xi ja ra johia, hingi jar medi da nu ne da hiandi kar nfadi nzaya n’a ra mengu nthi di ge M’onda, ne hi xi ka ra nfadi nzaya u ‘yopu ka ya hnini. Hinda yopu ka ra nzaya nfadi ntäte numu xi jar johia di ge ya gotho muntsi nzaya ni xi di ge ya nzaya nzani boja ngotho ya pa, ne ha da hñä ma n’a ra ntsü di geyu, xa mhää, ge da dra mengu M’onda xa mupu.

Nuna se xi xa za ne xi jar medi pa ya nzani m’otsa, ya to e ya bojä nzani, mü, to e ya ta bojä; u too hoki ya bojä ne ma ra gatho ra jäi u to e ya bojä ka dehe ne u nzani ge nukora mitu nxuni M’onda xi xa ngu ut’ui pa M’onda. Ge xi jar medi ne pa da ñ’ä ra sü nda nzaya ‘yo ka däthe ne nuu to ot’e ya mefi ne ya ndä nzaya u te hoki ko ya bojä.

Ya mengu M’onda ge xi da nhe rangutho nuya mengu n’anyo hnini, gotho u te da thuni pa di ‘yoboja ne ko ngatho m’efi, ya hñänsü nzaya u hingi nhe ne xi xa za pa ya jäi.

Heke III

Di ge ya Mengu nzubi

Xeni n’ote ma ret’a ne hñu 33. Ya mengu nzubi ge hinte tsa te di m’etsi ngu xa thuts’i ka ra xeni 30 di ge ra Thot’i ne tsa di nu ngu ja ya jä’i ne ma ra ngu xa mä ka ra Thot’i nun’a.

Ra ndä nzayo ka ra hmunts’i, m’etho di nu, tsa da dani di ge kua ra hai M’onda ya jä’i zubi ngu mä ra hmända, tsa da nu to tsi xa ya mefi, njap’u nehe hamp’u da dini.

Ya me nzübi ge hinda nuya ya nzaya M’onda.

Heke IV

Di ge ya jä’i me M’onda

Xeni n’ote ma ret’a ne goho 34. Ge ya mengu gatho ka ra xeni hnini gatho M’onda ya ñoho ne ya m’ehña ge, gehu ya za mui mengu M’onda, xi xa muntsi, pa ge hu, mukua t’adi:

1. Di petsi ret’a ma hñäto jeya, ne

1. Petsi ra hogä mu

Xeni n’ote ma ret’a ne kut’a 35. Ge’u tsa da hyoki ya jä’i.

1. Da hñäki muya bi nja ra thäki nzaya.

1. Tsa da t’ets’i pa ngatho te tsa da ñä, di petsi gatho ngu ma ra hmända. Tsa da adi da huxa da thuhu konge u ya nzayo di nu ha di t’ets’i konge ya hmunts’i jä’i japu nehe konge u ya jä’i odi da huxa ya thuhu di rase ne di petsi te thödi, te da xifi ne ngu mä ya mboho nu te ne ya hnini; ge njabu da nja ngu di ñëhë nge’ä ra hmända en’ä njaua.

III. Xi da hmuntsihu n’a ne xi da thegi pa da hoki r aza ra thuni ya hñänsü mpote ka ra hai M’onda.

1. Da hñä ya nzafi ya hmunts’i nzayo ua ya to nzayo, pa di hmädi ngatho ra hai M’onda ne ya nguu nzayo, ngu xa thuts’i ka ra hmända;

1. Da thoki ha di nu gatho ya m’o petsi da iadi.

1. VI. Tsa di t’ets’i pa da mpefi n’a ra mefi ne ua hindi t’uni ka ya hnini, ngu xi di pädi te di m’efi ngu xa thuts’i ka hmända;

VII. Di ndui ya hmända, ne di mä te m’e ngatho di t’api ngu xa thuts’i ka ra Thot’i nun’a ne ka ra hmända, di ge ra hmunts’i nzayo. Ra Nzayo pede to di nzayo petsi ra tsedi di uni ra m’efi ngu mä ra hmända ne,

VIII. Da t’ëts’i ka ya nt’ani dige ya mfädi xir za pa ngatho ya hnini M’onda, da thoki ngu:

1o. Da mhat’i porge ra Nguu nzaya ge hmunts’i ne ñä po ya jä’i njap’u ‘yodi ra:

1. a) Ra Hñänsu dige ra Ndä hnini M’ónda;

1. b) Ngu ra n’ate ma ret’a ne hñu por siento dige ngatho ya jä’i dige ya Nguu nzaya ge hmunts’i ne ñä po ya jä’i; ua

1. c) Ya jä’i, xi xangu, ngu, ra yoho por siento dige ngatho xa nthuts’i ka ra he’mi nthuts’i dige ra nt’ëts’i, njap’u ngu maa ra hmända.

Konge hingi handi ra mfeni dige ya hñä c) xa thogi, ra ‘yodi da thogi konge xangu ya jä’i dige ya Nguu nzaya ge hmunts’i ne ñä po ya jä’i,

2o. M’u ngatho ya jä’i da hmunts’i, ngu, ra yoho n’ate por siento dige ngatho ya jä’i xa nthuts’i ka ra he’mi nthuts’i dige ra nt’ëts’i, ra nthädi go genda ä pa ra Nguu nzaya ge hoki ne uni ya hmända ne pa ya nguu nzaya ge pädi;

3o. Hinda ‘yoni ä ngatho ya jä’i porge ra nthäki dige ya ngatho te tsa ua hinte tsa ya jä’i ge maa na ra Ndä Nthot’i; ya hmända xa nthuts’i ka ra xeni 40 di genda’ä; la mfädi ra nt’ëtsi; ngatho di t’ähä ne di ts’oni ya hnini; ra mfodi dige ngatho ya jä’i ne ya nguu nzaya; ra ‘mefi ne dige ha njapi di mpefi dige ra Nguu Nzaya ya sundado. Ra Ta Nguu Nzaya ge fadi ngatho ya hnini M’onda da thädi, konge ra mhät’i ge hoki ra Congreso de la Union, dige ra mfädi ra ‘yoni.

4o. Nguu Nzayo Pede ya jä’i Ngatho M’onda Ra Nzayo pede to di nzayo petsi ge di ngu njuantho, di nu te ma he’mi xa t’adi ngu xa thuts’i ka ra nhyaki c) di ge ra n’ampu 1° di ge n’a ra heke, ngu xa m’a rangutho, pa di nte ra hño, ya m’ede ne di mä pa di mfädi;

5o. Ya nt’ani pa ngatho ya jä’i da thoki genda ä ra pa dige ya nt’ëts’i dige ngatho ya hnini;

6o. Konge ra nza m’efi ra Nguu Nzayo Pede ya jä’i Ngatho M’onda tsa di jäpi di hogi ra hño ya m’efi ngu xa thuts’i ka ra heke VI di ge ra xeni 41, ne konge ra heke III di ge ka ra xeni 99 di ge n’a ra Thot’i; ne

7o. Ya hmända ge xi di huts’i pa di thoki xi ra hño ka ra heke nun’a.

Xeni n’ote ma ret’a ne rato 36. Ge’u hoki ngatho ya jä’i:

1. Da hñutsi gotho u to petsi ka ra ta hem’i ta hnini, pa xi di nuse, nu ha ta to thoki, ya mefi u to hoki; ne xi da hñutsi ra thuhu ne k ara mponi hñä gotho. Ya jäi mengu gotho M’onda, nu ngu jä ä ya xki gätsi xa mhää mbar hmända.

Ya hmuntsi ne ka ya thoki zämu nu ya tutsi gotho M’onda ya jäi ne ra t’adi ra hem’i nu ha da mhää ya mädi ya mengu M’onda di ge ya mui nuu xi te ne pa ngotho, ne ko ya t’ot’e, xi ma juani nu jar ra mahte k ara xeni hnini nu ya jäi nu ge xi xa tutsi k ara hmända,

1. Xi da hioki k ara thändi gotho M’onda.

• Hñäki pa ya m’efi ne pa di t’ani pa ngatho, ngu xa thuts’i ka ra hmända.

1. Numu da thuni ra nsü nzaya ge xi da iot’e nu M’onda, pe nu hinda thuntho; ne

1. Numu da thuni ra tsutbi k ara ta hnini nupu ha mui, ya mefi t’etsi ne ya huahni.

Xeni n’ote na ret’a ma yoto 37.

1. A) Ni xi n’a ra mengu M’onda tsa da thämbi ra mui ka ra xihmahi M’onda.

1. B) Ya mengu M’onda u xa mupu da medi nuya mukua di gehu:

1. Numu xi da nese da moti ra mengu pa n’an’yo hnini yapu numu ne da thoki ra ya temeu pa ya jäi ngu ya ja ya zübi, numu da gähä n’a ra hem’i ra tsi hnini yapu, ne numu da gähä ya thuhu u di hembi ya meti pa di ratsi ka hnini yapu, ne

1. Num’u xi ‘mui kut’a njeya nu ka ra n’añ’yo hnini yap’u.

1. C) Ya mengu M’onda da m’edi:

1. Num’u xi xa ngähä ra thuhu nu’ä xa uni ra nda nzaya

1. Num’u xi xa m’epi se ya nda nzaya mengu zübi ne hixa iapi nseki ra hmunts’i ñä page nhu gatho M’onda ne ya hmunts’i zämu;

• Mudi hñämpi n’a te da üni ya mengu nzubi ne hixa üni nseki ra nzayo ra nda nzayo ngatho M’onda.

Ra hñänsu dige ya hnini M’onda, ra ndä nzayo M’onda ñä pa ya hnini ne ya nzayo ñä pa ya jä’i ka ra Hmunts’i pa Ngatho ne ko ya ts’utbi di ge ra Nda n’u Ts’utbi ngatho M’onda. Tsa di hñä te di t’üni ya mengu nzubi.

1. Ra nzayo ka ya n’añ‘yo hnini üni nseki ya he’mi ne ya m’efi ne hixa iapi nseki ra nzayo M’onda, ueke ya thuhu ya nzatho hñä, ne ua ma ra ya thon’ä m’efi ya jä’i ge xi tsa te di hoki;

1. Ko ra mfats’i, m’u xi utsa nu ra gatho hnin M’onda, n’a ra zübi, ua n’a ra nda nzaya zübi, num’u xi ne da iadi da mäti ra za konge ra nda ts’utbi gatho ra ximhai, ne

• Nu xa nu ya hmända.

Xeni n’ote ne ret’a ma hñäto 38. Ya m’etsi u petsi ya jäi ge da roki:

1. Numu hi xa n’u, ne hi nxa mhää ha xa nja, di ge n’au xi japi da n’u ä xa mhää ra xeni note ne ret’ä ma rato. Nuna ra n’aki da züdi n’an jeya ne xi da thumbi ma ra ya ntsui nu xi xa tutsi manse ra hmända:

1. Numu xi xa t’etsi ko ra mpe ne ua numu xa t’etsi k ora hiote jäi, ne xi da mede ge ä ra pa ä bi ment’i ra nse

• Nu ngatho ya thogi dige n’a ra ‘yo fadi jä’i;

1. Konge ra nthi ne ra poni jäi numu hinto xa xipi, ge xa mhää ka ya gätsi ge xi da n’u metho ya hmända;

1. Numu xi xa ñäni di ge ra fadi, nu ra pa ä bi za ge da n’u m’u ra pa ä da thumbi ra nseki; ne

1. Numu da thumbi ra nseki ä da thüni ngu tsutbi ge da dokbi.

Ra hmända da hiandi nuu ya thogi pa hinda m’edi, ne ma ra ya m’etsi pa hinda roki u petsi ra jäi ne ha da jäpi di thoki ma n’aki.

Thuhu Yoho

Heke n’a I

Ha gä nja nzayo ka ya Hnini Hai M’onda

Xeni n’ote ne ret’a ma guto 39. Ya mengu M’onda xa m’ui ne m’ui ka ya hnini. Gatho u to ha ra ñänsü tom’i ya hnini pa xi di nuse ra m’ui nu se na. Ra hnini zämu petsi gatho ya pa ne gatho ra pa pa da pot’i ya nzaya.

Xeni yoho n’ote 40. Ka ra Hai Ngatho M’onda xi rase ha ngä ngatho ne ya hnini ha xa m’ui, ha gä hñä nzayo, di t’üni, ngatho M’onda, ngu m’etho xa mä ya hmända ha m’ui ngatho ya hnini ka ra hai M’onda ha te tsa te gä thoki mbo p’u, pege xi rangutho ngatho M’onda’u te xa thuts’i m’etho ka ra he’mi ntsedi hmända.

Xeni yoho n’ote ne n’a 41. Nu ra hnini da ñ’ä ra nsü konge ya hñansü hmuntsi, nu xi ja ra tsedi da hoki, di ge ne konge ya hnini, nu ge tsa da hoki u xa mhää ne nehu, ge xa mhää mupu xa thoki nuna ka ra thot’i gatho M’onda ne neu rase ka ya hnini, ge ni xi n’a u tsa da pot’i u xa thoki nfädi gotho M’onda.

Nu ra mpodi yu tsutbi mpote ne ya hmuntsi ge xi hoki ha da nja thäki thegi, majuani ne zämu, nu kongehia ya tutsi ua:

1. Ne ngatho ka ya hnini ya hmunts’i tsits’i nzayo, di hñutsi ya thuhu ka ra he’mi thuxthuhu ngu di mä ne di ’yadi ra hmända, ne pa ha di njapi pa di t’äki nzayo u te tsa di hoki, ne te petsi di hoki ngu xa mä.

Ya hmunts’i nzayo ge petsi di nu ha di japi pa di uat’i ya jä’i ka ra hnini pa di hñu ha gä nja gä nzayo, ne di nu ha di japi ne pa di hmunts’i ne di kuat’i ya mpote nzayo, da t’üni ha di mfädi ha gä nzayo pa ngatho, ngu xa thuts’i pa di m’efi, ngu ha xa mä ma m’etho ha di ñ’etsi nzayo pa ngatho ya jä’i to ne da nzayo, hinto da xifi, di thegi di ñäki to ä da nzayo ne di bäse ngu ya m’ehñä ne ya ñ’oho, pa genu to ne da nzayo ka ya hnini xeni M’onda ne ngatho ka ra hai M’onda. Hense ya jä’i xi tsa di hmunts’i pa di ne di yut’i pa di nzayo hinto te da xifi hinda hoki ge xi di thegi di nzayo nu’u; ne digemp’u, nu pa ya nzayo to petsi n’a ra hmunts’i n’a n‘yo ya nzayo nu ma ra ya m’efi ya jä’i m’efi ne hi xa yut’i ka ya thuxthuhu tsits’i nzayo mup’u ge xa nja ra nyut’i n era mfädi ra mfeni xa thoki njaua.

Ya nzayo tsits’i ya jä’i m’ui ngatho ka ra hai M’onda tsa di hmunts’i pa di ya m’efi nzayo ka ngatho ra hai M’onda ne ka ya Ta hnini.

Ya hmunts’i nzayo tsits’i ya jä’i ngatho M’onda u hinte di petsi, ngu hñu di ge ra ciento embi pa ngatho ya m’ede u konge xa thäki pa di nzayo nu ha thogi Dra nt’ets’i nzayo num’u ya bi nja ra mpodi nzayo ka ra nda nzayo ha xi thoki ra hño ya m’efi nzayo ne ka ra nda nzayo ha nu pa ya hnini ne ka ya ngatho nzayo N’atho, num’u di thätbi ra thuts’i.

1. Ra hmända da hoki ya hmuntsi nzaya tsitsi gatho M’onda da m’ede ra za ne rangutho konge u ko te di hoki nuna ra befi ne xa mhää kongeu te odi ge xi da üdi pa di hogi ra za di ge ya hmuntsi mpote nzaya numu xta mfädi ya ñ’etsi nzaya, ge xi da n’u konge u te di hoki pa xi da mupu geu te di hoki pa xi da mupu di geu ya ndui metise.

Nu pa di hogi ra za ya muntsi ya nzaya tsitsi ge xi da mupu zämu ya thuhu numu ya bi uadi ra thetsi, ge xi da matsi ge xi da un ha da jäpi ot’e zamüi, pa di n’u, ne di boni ya mede t’etsi ne u da n’u. Da thuni di ge u xa thoki mupu ka ra hmända:

1. a) Nu pa di thuni ra boja pa di hoki ya nthudi nzaya zamu ge xi da n’umu ya njeya, ge da yopi ya mui ya jäi u hñäki di ge ra hñu n’ote ma rato ne kut’a nthebe di ge ä tähä ka ra befi gatho ya pa nu jüt’i a ka ra tsai M’onda. Nu n’ote ma ret’a ra nthebe di ge ä tähä numu da nthebe di ge ä tähä nu ya xpa tutsi m’etho, ge xi da heke konge ya hmuntsi nzaya tsitsi rangutho ne ra hñu n’ote ma kut’ä nthebe ä pongi di ge da nhieui konge ya m’ede u to xa hñaki numu xa dähä ra ñäki di ge ya nzaya mpote hnini ya xa mhää u m’etho.

1. b) Nu ha di n’u pa gotho ya hnini pa da hoki ya befi pa da dini ya hñäki gotho ra j’eya numu xa da t’etsi ra nda nzaya gotho M’onda, ya nzaya mpote hnini ne ya nzaya mpote hñä pa ya jäi gotho M’onda, ge hiehu ra yoho n’ote ne ret’a ra nthebe di ge di thuni ra boja pa gotho ne rangutho pa ya muntsi nzaya tsitsi ko ya m’efi nu ra j’eya ä numu hense xa hñäki ya nzaya mpote hñä pa ya jäi gotho M’onda, ge di thuni ko n’ote ma ret’a nthebe di ge ya bojä ä da thuni pa di hoki ya m’efi zämu.

1. c) Ra hmända ge di thandi ha di zoni ne ta ha di njapi pa di thäki ya to ne di nzayo ka ya hnini. Ra hmända se xa thuts’i xo tengu di gut’i ra bojä pa di ndui di ‘yo nzayo ne ua pa to di kuat’i pa ’yopu; ge xi di hmä ha di njapi ra di thandi ra hño gä nzayo, di ge ya pa ä di ’yop’u ne te di gätsi ra ‘yo nzayo, ne di thandi ne pa di tsani ra hño ra bojä ä xa t’üni, njap’u ne, ge num’u hindi hoki ra hño ra m’efi nun’a ne di tsahni ka ts’utbi pa di njapi nzayo ra uenda ngu xa thuts’i ka ya he’mi hmända ka hñä p’u te di thoki.

Ra hmända da hiandi hampu tsegi ya mefi di mapu zämu u xa hñäki ndä ra tsaui ne da thudi ya t’etsi ya muntsi nzaya tsitsi. Ra hmända se mhää hangu ä da thuni xangu ge da metsi da üni ne nuu to fatsi u to n’youi, pa di uadihu ge hinda thogi di ge uni ra j’eya, pa n’a ra muntsi nzaya tsitsi ko ret’ä n’a nthebe di geu tsani pa di gätsi ra nthudi ra ndä nzaya M’onda; ne da njapu ä da mhää ha di nja di thoki ne di hiandi ha xa nja ne ha xki thoki ngotho ya u mupu di ge u xa rini ne xa üni pa da t’ani ha da jäpi pa hinto da jäpi hinda hogi di gehia xa mhää.

Ne njabu ne, ra hmända xa iot’i ja di nja pa di njüt’i ya nt’ot’e ya hmuntsi nzaya tsitsi ge medi ya tutsi ne ya mfeni di ge u petsi ne mupu da n’u u xa nguat’i di ge gatho M’onda.

III. Ya hmunts’i nzayo tsits’i ngatho ka ra hai M’onda ge xi tsa di hoki zäm’u ka ha pa di mfädi ka ya hnini to’u. Ya jä’i ‘yo nzayo ge xi tsa ne di hoki ra m’efi nzayo ngu ja’u ma ra ngu xa thuts’i ka ra hmända.

N’ampu A. Ra nguu nzayo pede pa to di nzayo ge ra nda nzayo se pa di nu ha gä juat’i ra hño ngatho ya m’efi ngu di mä ka ra nt’ode thuhu ne ka ra ha thandi ya thogi mä ge ra ya m’efi ya nzayo tsits’i ngatho ka ra hai M’onda, ngu xa hñutsi ra hmända.

1. Nu ra pa ä di ndui ra di n’yo nzayo ya jaï to ne da nzayo di ge ra tsits’i nzayo ge di gohi di hoki ra nzayo pede pa to di nzayo yoho n’ote ne hñäto minuto hyaxmu, pege di heke ngu yoho ne ua ta hñu minuto di ge n’a ora pa di boni hñä n’a ngu n’a ka ya hñä ya poni thuhu ne ha thandi ha poni ya thogi ka ya hnini, ngu xa thuts’i pa ra ora ka ra d) di gen’ä ra heke. Di ge ya pa xa mä pa di thoki ra m’efi tsits’i nzayo ne nu ra pa ä di ndui ya m’efi ‘yo nzayo, ra ma de ciento di ge ya hñä m’efi tsits’i nzayo ka ra ha ka ya hnini ge xi di nuse ra nda ngu nzayo m’ede, ne nu’u ma ra ya m’efi tsits’i nzayo pa di mfädi ‘yo ya nzayo ge di hokse ya to ’yo nzayo, ngu xa mä ne xa thuts’i ka ra hmända.

1. Nu ngatho ya pa u xa nja ra nthudi, ya hmuntsi nzaya tsitsi ge xi da dom’i gotho ntsunga n’a ra hora nu ä k ara n’a zuni thogi di ge ya t’ote poni thuhu ne ka ya thandi poni hñämfo; nuya pa u metho ge xi da thoki nu hanja xki gätsi xa mhää ra hmända;

1. Nuya pa’u di ’yo nzayo ge ra hño di ‘yopu ya hmunts’i ‘yo nzayo ngatho ya pa u xa mä ne ya jä’i to ne di nzayo ngu t’embi ya pa di ’yopu ge di zudi goho n’ote ne kut’a di ge ra siento tembi di ‘yopu ngu xa mä ne xa thuts’i ka ra nhyaki a) di gengua ra Thot’i nun’a;

1. Nu ya poni ka ya t’ode thuhu ne ja poni ya t’ändi hñamfo ge xi da heke nupu mbo ya pau da hoki nu ya rato ne n’ote nzüni;

1. e) Ya pa xa mä ne xa thuts’i pa ya hmunts’i ‘yo nzayo ne, ha num’u, ya jä’i to ne di nzayo ne xi n’an’yo ya hmunts’i, ge xi theke ngu xa thuts’i mä nuya: ra hñu n’ote ne ma ret’a di ge ra siento ge xi tsa di theke konge ya hmunts’i nzayo ngu xa mä pege di n’u di ge ya m’ede ha xa ngu di ra thäka nzayo pa ya nzayo ñäpi pa ya jä’i ngatho M’onda di ge ya pa’u ne n’ote ma ret’a di ge ra siento u pongi ge xi nhehu rangutho ngu, ne n’a di genu di hets’i ya nda nzayo hmunts’i n’a ‘yose ne kongatho ya hmunts’ihu;

1. f) Ko pa n’a ya hmuntsi nzaya tsitsi gatho M’onda ge hinxa pote ra hmuntsi ñä pa ya hnini ge xi da xifi ge ya ha poni thuhu ne ha poni ya thändi hñamfo ge hense u tsotse di ge u xa thuni pa rangutho ngu ja ä tutsi ka ra kot’i met’o, ne

1. g) Konge u xa mä ne xa thuts’i ra hño ka ra n’ampu A ne B di ge ya thuts’i xa mä ya pa u di nja ra ñ’yo nzayo pa ya nzayo ngatho, ra m’ede di üni ngu ta ret’a ne yoho di ge ra siento pa ngatho ya pa ne di bädi ka ra xeni Hnini M’onda pa di nu ha di japi pa di guki ka ha poni thuhu ne ha thandi ha poni ya thogi ka ya hnini, ngu xa mboni ka ra ya hmända ne pa ngatho ya nzayo nuya; ngatho u xa thuts’i, ka ra nguu nzayo di üni pa ngatho ya hmunts’i ñ’yo nzayo ngatho M’onda di rangutho ä ra n’a nthebe di ge ra siento; ne nu u ma ra ya pa ge di hyandi ha di japi pa di üni ra ya hmunts’i nzayo pa di nu te hoki ngu gä ñ’yo nzayo, di ge ya nzayo ngatho ka ya hnini hai M’onda. N’a ngu n’a ya hmunts’i nzayo tsa di nu ha di japi pa di hoki ya m’efi ya pa u xa t’üni ngu xa mä ne xa thuts’i ka ra hmända. Pege num’u, nu pa di bäni ra hñä ngu xa mä ne xa thuts’i ka ra heke nun’a di ge ra nguu nzayo ge di nu te ma ora di boni pa di t’ode ngu xa thuts’i ka ra d) di gen’a ra n’ampu. Num’u ngu xi ja ra m’edi; ge ra nguu nzayo ge xi tsa di ha di japi pa di uni ya pa ne ua di m’ehni ra hñä ge ra ya hmunts’i tsits’i nzayo, ngu num’u xa mä hanja ga yadi ma ra ya pa xa mä.

Ya hmunts’i tsits’i nzayo ne ya jä’i to ne da nzayo ge hingi tsa di juhse ne ua di dai di gense’u ne ua to di hñäpi ma ra ya jä’i, ya pa ne hanja ngu gä boni ya hñä ka ra ha poni thuhu ne ha thandi ha poni ya thogi ka ya hnini.

Ni xi ma n’a ra nxoge jäi, gens era thuhu ua xi ra mhatise ma n’a hñu jäi, tsa da doi ya nthudi nu ka nthode ntuhu ne ha poni ya hñämfo thändi u to xa thuni pa di mambi ra t’etsi nzaya ka ya jäi, ni xi da jäpi ra mate ni hinda utsa n’a ra hmuntsi nzaya tsitsi nuu to da t’etsi pa di hñä ra ntsü a da t’etsi pa ra hnini. Ge hingi tsa da mambi ka ra ximhai gatho M’onda nuna ra hñäna pa di roi ka ra n’a’yo hnini zübi.

Nuu xa thoki xa thuxpu ka ya heke metho ge mhää ge xi da t’sotse nuka ra xeni hnini ne ka ra tsai ra xihmahi M’onda nu konge n’a xa hoki ra nda nzaya nxoge M’onda ä di iot’e.

N’ampu B. Num’u ya bi nja ya tsits’i nzayo ka ra xeni hai M’onda, ra nzayo pede ya jä’i p ato di nzayo ge xi di nu ra xeni Hnini ha di boni ka ra poni thuhu ne ka ha poni ya thandi thogi ngu xa m’ä ra hmända:

1. Nu genyu di mapu ya t’etsi ka ya chulo xeni ge nu ya mefi pa da nt’etsi konge gatho M’onda, nu ko di nfädi di ge u xa mhää k ara kot’i a), b) y c) di ge ra heke A de gehia ya mhää;

1. Nuu ma ra ya mhääpu thäki, da thuni ngu ha xa gätsi xa mhää ra hmända, nu kongen’a ra hñä mukua kar t’ot’i, ne

1. Pa di n’u tengu mpa di t’üni ya hmunts’i tsits’i nzayo, ne ya hmunts’i thuxthuhu ka xeni hnini, ne ya hmunts’i tsits’i nzayo n’an’yo se ge xi di hoki ya m’efi ngu xa thuts’i ka ra N’amp’u A di gen’ä ra hmä he’mi nun’a ne nu’u di mä ra ts’utbi pa di thoki.

Nu konge te di mä ra ra nguu nzayo pede pa tao di nzayo pa di boni ya hñä m’efi ka ra ha poni thuhu ne ha thandi ha poni ya thogi ge di boni ya hmä ngu xa thuts’i ka ra n’amp’u di ge nun’a ra he’mi m’etho xa m’ä pa di geu ya m’efi tsits’i nzayo, ne konge ma ra ya nzayo tsits’i nu u ngu xi n’an’yo, ge xi m’etho di mä ha di nu pa di t’üni ne di hoki ra hño ya pa xa t’üni pa di t’ode ya mä m’efi nzayo ra pa ä di m’edi ge nu ha di njapi, ngu xa mä ne xa thuts’i ka ra hmända ngu mä.

N’ampu C. Nu te di hmä ka ya hñäki ya tsits’i nzayo ne ya hmunts’i nzayo ge hingi tsa te di ñäki pa di gotsi ya jä’i.

Nu ya pau xi xa zifi da hoki nthudi nt’etsi nzaya gotho M’onda na ka ya hnini ge xi da gätsi ya thoki nuya nupu ha tsegi, ge ya jäi di ge gotho ya nthüdi ya nzaya t’etsi tsitsi nda nzaya, ne konge ya ta nda nzaya M’onda ne ka ya xeni hnini M’onda, ngu ka ya ta hnini, muntsi nzaya tsai M’onda, ka ya ngu nzaya ne nupu ha xi ka ya ngu nzaya ne nupu ha xi tsa da hiandi ya jäi. Nu hense u ra metho tsa ya nthudi da zifi ya nzaya t’etsi, nu hanja u do hoki k ara nxadi ne k ara t’othe, neu jär medi pa xi di nuko ra tsutbi nuu xi nheda nu n’itho.

N’amp’u D. Ra Nguu nzayo pede pa to di nzayo, pa di n’u ne di thoki u mä ka ra hmända, nuya ge xi di hyoni ne di njot’i ngu xa thuts’i ka ra ne di teti ka ya he’mi pa di njapi di mfädi ne di n’a’yo di thoki man’agi ka ra Nda Ts’utbi di ge ra To hä ntsü ka ra hai M’onda. Ngu thoki gä mäp’u, ka ra nguu nzayo ge xi tsa di ñä pa ge u, ne ngu ma ra xa mä pa di n’u ha di thoki ra hño man’agi, ne hä ra ntsui pa di hñdi ka ya thuhu ni ya hñge ra Poder Judisial ka ra hai M nthäki to di t’üni ne to hinte di t’üni ya pa ha di boni ya hñäki mfädi ka ya thuhu ha poni ya thuhu ne ka ya ha poni ya thogi, ngu di mä ra nzayo hmända.

1. Ra hmända di hñuts’i te ma he’mi di t’opi ne ha di nja pa di thoki ra m’efi pa di t’ets’i nzayo ya to ne da nzayo pa ka ya hnini, ne ngu ha di nja pa di hoki ya m’etho n’yo nzayo ne ñ’yo nzayo ne pa di t’ets’i.

N’a njeya di tene ra thäki nt’etsi ra nda nzaya pa gotho M’onda, nura mpote ñä pa ya hnini ne ya mpote ñä pa ya jäi gotho M´onda rap a di ntene ge gotho n’ote ne ret’ä ma rato pa; nu ra j’eya ä ge hense da t’etsi ya mpote ñä pa ya jäi gotho M’onda, nuya nthudi ntetsi ge di hñu n’ote ne retä mpa.Ni xi n’au tsa da thogi ya pa u xa thuni di ge yoho ya hñu ya pau xa thuni rangutho ya pa xa n’u pa di nthudi ne di t’etsi.

Numu da tsani nu ya hmuntsi nzaya tsitsi ua ne ma n’a ya jäi nxotho nuna xa hoki ra hmända ge da tsutbi.

1. Nu pa di thoki ya t’etsi gotho M’onda ge ra meti ra xeni M’onda da hoki ra za konge ra muntsi ka ya hnini rase thutbi ngu nzaya M’onda ñ’etsi, xi ñehe ra jäi tsutbi ne xi petsase ra tsedi, da muntsihu k ora kuat’i ra nda nzaya nxoge muntso M’onda, ya muntsi nzaya tsitsi gotho M´’onda ne ya jäi, ngu ja ä xki gätsi xa mhää njüantho ra hmända. Nuya ya mefi ra xeni hnini M’onda, ra za hoki, xi majuani, xi rase, hingi koni ne xi tsotse a xa mhää ra ndui na mambi.

N’amp’u A. Ra Nguu nzaya dige ya nt’ëts’i ge n’a ra nzaya pa ya jä’i, ge mpefi se ne pädi dige ra mfädi ts’utbi, ne ‘mui konge ra Nguu nzaya ge hoki ya hmända pa ya jä’i, ya hmunts’i ge handi ya jä’i ne ya jä’i, ngu maa ra hmända. Konge ra thoki dige na ra hmända, ma juani, ra ‘mu se, hoki ra za, da üti xangu ne da thoki ra za konge ngatho ya mfädi.

Ra Ngunzayo pede pa to di nzayo ge ra nda nzayo ä ra tsedi, ge xi n’anyo ya m’efi ne ya mfeni di hoki ra m’efi nun’a, ge xi ra hño ga hoki; ne xi di m’etsi konge ra hmunts’i ra nda, pa di hoki, ko te di hoki ne di hyandi. Ra Ngatho Tutbi ge ä ra nda hmunts’i nun’a pa di hëtsi n’a ra nda ts’utbi ne ret’a ya nda ts’utbi m’ede, ne di mä ka ya hmunts’i, ge xi tsa ñä pege hingi tsa di hëtsi ya nzayo, ya nda ts’utbi, ya mpote di ge ya hmunts’i tsits’i nzayo ne n’a ra nzayo nda nt’at’i ra hmända ge di mä hanja ya hmunts’i ne te di m’efi, pege nuya m’efi nuyu ge u, ne ya mfädi konge ya hmunts’i nzayo ka ya hnini. Ya hmunts’i nzayo xi pädi ko ha te di hoki pa di hëtsi nzayo ä xi pätho pa di hoki ra hño ra m’efi. N’a ra hmunts’ise di hyandi ge xi ra tsedise pa n’u ha di japi ne ha di hyoni, pa xi di mfädi ya bojä di yut’i ne di boni ka ra guu nzayo ngu xa thuts’i ka ra hmända t’ëts’i nzayo ne pa ha di mpefi ge n’u pa di thogi konge ra ngatho ts’utbi, ge di hyandi hanja gä mpefihu konge ya ngatho hmunts’i nzayo ka ya hnini. Nuya hmunts’i nzayo handi ha gä thuts’i ya jä’i to di t’ëts’i ya nzayo ge di hmunts’i dra ngu konge ya mpote hmunts’i ñäpi ya tsits’i nzayo ngatho hai M’onda. Ya to da hñuxka mexa ra pa ä di t’ëts’i ya nzayo ge di hmunts’i konge ya jä’i ka ya hnini.

Ya ‘mefi dige ngatho ya nzaya ge ra ngutho da üti ngu xa nthuts’i ka ra hmända

Ra nzaya da mets’i konge n’a ra ch’ilo nguu nzaya dige ra nt’ëts’i ge pädi xangu pa ge da mpefi konge ra nt’ëts’i, ya ‘mefi ne ya mfädi da thoki ngu xa nthuts’i ra hmända.

Ra mfats’i hñänsu ne ya mfats’i electoral da mpefi guto njeya ne hinda mpefi ma n’agi. Dä t’ëts’i konge made dige ya jä’i ge ‘mui ka ra Nguu Nzaya dige ya mpote, da thoki ngu:

1. a) Ra Nzaya Mpote ñä pa ya jä’i da maa ha njapi pa da t’ëts’i ra mfats’i hñänsu ne ya mfats’i nt’ëts’i, ge da mets’i ra mhät’i nthuts’i, ngatho ya pa pa da thoki, ya pa ge da thege ge hinda mpoti, njap’u ha njapi pa da t’ëts’i n’a ra hmunts’i ge thandi ge da thandi, konge yoto jä’i ge pädi ra za, dige ngatho nuya hñu da t’ëts’i porge ra ta nzaya dige ya mpote dige ra Nzaya Mpote ñä pa ya jä’i, yoho porge ra Ta Nzaya ge handi u te tsa ua te hinte tsa ya jä’i ne yoho porge ra nzaya ge fadi ge xa nthuts’i ka ra xeni 6o. dige na ra Nthot’i;

1. b) Ra hmunts’i jä’i da hñä ra he’mi konge ngatho ya thühü dige ya jä’i ge da tsoni ka ra mhät’i, da thändi ge da thoki ra za ngatho nu’ä mhaa, njap’u ge pets’i ngatho ya mfädi pa da mpefi; da t’ëts’i ya jä’i xi thogi ra za dige ngatho kut’a jä’i porge ya ‘mefi ge da ja, ne da uni ra nthuts’i ä ya ta nzaya dige ra Nzaya Mpote ñä pa ya jä’i;

1. c) Ra nguu nzaya dige ya mpote hñänsu da thoki ga da hmunts’i ne da ñä pa da japi da t’ëts’i ra mfats’i hñänsu ne ya mfats’i nt’ëts’i, ne m’u da thege ra nt’ëts’i pa dige ñ’ä ra nzaya ngu maa ra hmända, da uni ka ra mexa ra nzaya ra nthuts’i konge ya nt’ëts’i xa thoki;

1. d) M’u da wadi ya pa pa da thoki ngatho u xa thoki ka ya hñä a), m’u ra nguu nzaya dige ya mpote hñänsu hingi hoki ya nt’ëts’i ne hingi handi ya mfädi dige ra hñä xa thogi, ua njap’u bi thoki, hinda t’ëts’i ngatho ya mefi dige ra mexa, da mhät’i ne da hmunts’i ya jä’i ge thändi ya nt’ëts’i pa da handi to ä da mpefi ne da thoki konge ya he’mi nthuts’i dige ya thühü ka n’a ra mots’e.

1. e) M’u da thege ya pa ge bi thoki ka ra hñä a), m’u hingi thege ya nt’ëts’i ngu maa ra hñä c) ne d), ra ta nguu nzaya ge fadi ngatho ya hnini M’onda da thoki, n’a ra ‘mefi ge handi ngatho ya jä’i, ra nt’ëts’i dige ya mefi konge ra mots’e ne ngatho ya thühü porge ya jä’i ge nthändi ra mhät’i.

M’u da ‘medi ne hinte ‘mui ra mfats’i hñänsu ua dige mara ya mfats’i nt’ëts’i dige ka ya m’et’o rato njeya dige ra ‘mefi, da t’ëts’i n’a ra’yo mefi pa ge da thege ra ‘mefi. M’u ra mfats’i da ‘medi ja da thege ra ‘mefi dige ya hñu njeya, da t’ëts’i n’a mfats’i pa n’a ra’yo ‘mefi.

Ra thandi tsutbi ne thandi nt’ëts’i hinda sa da metsi ma ra ya b’efi ka ya ngun tsutbi, ha nubu hä petsi da bädi nu’u mpefi nubu mbo ngu ra ngu hmunts’i ge handi ya kohi ne nu’u di ja ya befi ge hinte t’uni ra bojä ngu ha ya b’efi xampate, ya nt’udi nzäi, ne ya thandi ne thoni mfädi.

Ra mefi nu’ä da mpefi mbo ka ra thandi tsutbi da ñets’i ra ngu tsutbi ge mpepu ya thandi hmända ge da ñets’i ma ra ya jäi gatho nuya ya jäi tsa da mpefi mbo ka ya hmunts’i befi ge jabu ya ta ngunxadi, ge njabä ne hüts’i ne mä ra hmanda. Da mpefi r’ato njeya ne da mpefi nse n’a hmiki. Nun’a da hyandi ya hmunts’i ge ya thandi hmunts’i ge da ñä ne da mpefi mahyegi ko gatho ya nsu ne ya thandi bojä.

Ra mfaste tsutbi ge handi ne su ya hmanda da ñëts’i ko ra nt’ets’i ma ra ya jäi ge nu’u ya hmunts’i jäi ge mpefi ne handi ra dängä tsutbi.

Ra hmända da mä te ma hemi ne te ne nu’ä ra jäi da ne da yut’i da mpefi de ndä tsutbi ge da hyandi ne da jamasu ya jäi M’onda ya thandi mefi nt’ëts’i ya mefi jäi, ra mefi nu’ä mpefi mbo ka hmuntsi thandi bojä ge di mpefi ka ra nt’ets’i. To’u xa mpefi ka ra hmunts’a befi ya hinda za da mpefi ge ya xa zopu nuya ya befi, nehe hingi tsa da mä ge ’yo ka n’a ra mbo hmunts’i mboho ge da nzaya tsutbi, gatho nuya da thandi te xa mefi nuya yoho njeya xa thogi ge xa boni ne xa hyepu ra befi.

Ya thandi tsutbi ge handi ya hmända ne hoki da hñuts’i ga hmunts’i mefi jäi ge di mpefi ka ya hmunts’i ge ne da hyandi da nzaya ge mbo ka ya mefi. Nse da mui n’a ra jäi to da jamasu ra befi nun’a jäi di mpefi ge gatho nuya kohi njabu mä ra hmunts’i befi befi ge handi hoki, su ya hmända ge bupu ka ya hmunts’i.

N’amp’u B. Nuna da hyandi ra Hmunts’i jäi ge handi ne pede ya nt’ets’i ge njabu mä ne hüts’i ka nun’a nt’ot’i hmanda.

1. a) Pa ya thandi befi ne pede ya nt’ets’i gatho ra hnini M’oda ne ka ya t’i hnini.

1. Ra nt’udi befi pa da nja ra bede nt’ets’i

2. Ra mengu hai ge ya mefi bede nt’ets’i ne ya thoki ge hmä ge ya befi bede ne ya xeni hai ngu n’a ngu n’a;

3. Ra nthuts’i ne ra thandi ntets’i bede;

4. Ra ma habu mpefi ya ngu ne ge njamu xa thandi ge mpepu ya hmuntsi tsutbi jäi.

5. Ya t’i hmända, ya kohi, ya thandi ne gatho ya hemi hñä ge hampu mä gatho nuya ya thandi befi, ya bede hñä ya thandi ngehni ne ngeku, ya thandi bede nt’ëts’i; ya nungi bede`ya k’oi thäki ne ya hemi da thäi ne da t’udi.

6. Ra bede ne ra nsu bojä un kut’i ne poni ra bojä da thandi ge xa t’umbi ya jäi to ne da nzaya tsutbi ne

7. Ma ra da hyandi ne da mä ra hmända

1. b) Pa da thandi ya nt’ets’i tsutbi gatho ra hai M’onda:

1. Ya nt’epi ne ya kut’i ge xa thandi to ne da tsutbi nzaya ne nu ya hmunts’i jäi ge ne da nzaya;

2. Ra thandi thoki pa da nja ra nt’ets’i;

3. Ra nthäi nun’a hemi ne da t’uni ge pa da bede ya thandi nt’ets’i nzaya;

4. Da thandi xa hño ne da ’bede nge’ä njabu mä ra hmanda;

5. Da thandi nubu ma makjuani ne da t’uni nzeki pa da t’uni nuya ya he’mi nuya ya jäi ne danzaya ge handi ne jamasu ya hmä.

6. Ra mede pa da thandi to da yut’i da mpefi da nzaya ne da ndä tsutbi ka ra hnini nxoge Monda kada n’a ha ya t’i hnini nehë ne

7. Nu ma ra da hyandi ne mä ra hmända.

Ra ta hmunts’i ge pede ne handi ya nzaya ge ne da nzaya ge da thandi ka ya hnini ge njapu xa ma ra tsutbi ge pede nge njabu adi to jamäsu gatho nuya ya hñä njaua mä ne hüts’i ka ra hmanda. Ne njabu xa gohi ra kohi ya hmunts’i jäi ge mpefi ne honi ra hño ra hai M’onda ge tsa da munts’i ko ma ra jäi.

Ra mede ge handi ne jamasu ra bojä ya munts’i jäi ne pa ot’e ne ñä pa xipi ya jäi te ne da mefi de hyandi, da mede pa da thandi te da tot’e. Gatho nuya ya thandi befi ha ra hmunts’i gatho de hinda mä te ma bojä petsi, njabu ne bede bojä. ne da mats’’i ma ra ya jäi gatho ya nzaya tsutbi ka ta hnini ne ya legu hnini.

Numu ra ra dängä tsutbi ge pede ne hando te pefi to ne da nzaya, ge handi ne to gasta ya ra bojä ge gatho nuya hñä bi hmä mefa.

N’ampu C. Ka xeni hnini nxoge M’onda ne ka ma ra ya hmunts’i ge njabu mä nun’a nt’ot’i hmända, que njabu da mpefi ngu nuya ya thandi hmä:

1. Te di ñepi n’a ngu n’a ge to tsa da yut’i ge to ne da nzaya ne ya hmunts’i ge ne da nzaya.

2. Ra hogä nxudi habut’udi ra t’ek’ei;

3. Da thoki pa da nja thandi befi pa da nja ra nt’ets’i nzaya;

4. Da thai ya he’mi ne pa da t’uni ka ya nxi he’mi;

5. Da nja ra nt’ani ne da nja ra bede ge njabu ma ra hmända;

6. Da hmä majuani ge da t’uni ya nxi he’mi ge da nja ra bota ka ra lengu hnini;

7. Da nja ra bede pa da bädi to bi dähä ka da yut’i da mpefi ka ra ta nzaya;

8. Da bede xa hño pa da fädi to bi dähä, da nja ya nt’ani pa da fädi ra hñä ma ra jaï, da hyandi ya mede nt’ets’i nzaya, ge xa dämä b’ede, ge njabu ma de hüt’’i ngu bi thuts’i ma mudi;

9. Hmunts’i, thoki, b’ede ne mä xa hño majuani to bi dähä pa da yut’i da mpefi ngu di ñëhë ge ma ra t’i hmunts’i befi.

10. Gatho nu’ä hinxa ne hinxa thandi da hyandi ra Hmunts’i befe ge handi ne pede to ne da nzaya.

11. Nu’a da ma ra hmända.

Nu’ä da mä ra hmända ge njabu nehë da mangä ra ya jäi ngu hñäto hmä ge njabu mä ra thandi kohiu ne ra Hmunts’i befe ge handi ne pede to ne da nzaya ge tsa da:

1. Tsa da mpefi ge da hyoki se ya befi ka ra ngu hmunts’i bede, ge da hyandi ne da hoki ma ra ya hmunts’i ge pede ya kohi ya jäi ge ne da ñëts’i ya nzaya.

1. b) Da thandi ne da hñäh ya hmunts’i b’ede ge njabu mä ha ra a) nampu B ge nun’a, ge hingi tsa te da hmä ge njabu t’en’a ngu

1. c) Tsa da fädi ge ma ra ya hñä da thandi ka b’ede mbo ka ya t’i hnini, ge njabu xa hmä ne xa thogi da thoki.

Nse tsa da hyandi ra Ngu Hmunts’i B’ede ge pede ya kohi ya mengu M’onda ne tsa da keni mbo k ara Dangä thandi nzaya ne gatho t’i ngu hmunts’i ge mpepu ya mboho ge njabu ma ra nun’a nt’ot’i.

N’amp’u D. Ra thandi m’efi ra nzayo pede ya jä’i pa to di nzayo nu’u to xa t’ets’i, di yut’i pa di nxadi, pa xi di bätho, di t’üdi ne di thogi, pa zäm’u, ne di mutpu pege di hoki ra hño ra m’efi, ngu gä nzayo ka ya hnini ka ra xeni hnini M’onda ngatho hai M’onda di ge ra m’efi m’ede tsits’i nzayo. Ge di nu to di hmunts’i ra hño pa gen’a ra m’efi.

1. Pa da thandi ne da fädi ge t’uni xa hño ra hmända pa hinda nja ya tsui gatho to ne da nzaya ra Dängu ngu Hmunts’i ge pede ge mä njabu ra hmända. Gatho nuya ya thandi ge ndunthi ya jäi tsa da yut’i pa da ne da nzaya ne tsa da bota ne di bota pa ma ra ya jäi ge njabu mä ne hüts’i ka ra ndä Nt’ot’i de gatho nun’a hnini ge handi ne jamasu ra nt’epi ja jäi to ne da nzaya ne da mpefi pa ra hño ra hai M’onda.

Ka ra befi ge da nja ra b’ede ge da nja ra nt’ani da nja ya htnadi majuani, ne hinda tsa da mä hin’a ge ra thoki xa nja.

Ra hmända da mä to da ñämbi ra befi n era hmunts’i befi ge ya t’i hnini ne ya dängä hnini ge gatho nu’u ngu nuya mä:

1. Numu da gasta ndunthi ra bojä ngu un’ä hingi debe da gasta ngu nu’ä xa t’uni

1. b) Da r’o i ua da t’adi nseki pa di ñä ya hñä tengu mpa ka ra ha poni thuhu ne ha thandi ya thogi, di ge’ä hingi t’üni bojä pa di hoki ngu xa hmä ra hmända.

1. c) Di hñä ne di mpefi konge ya bojä u hingi t’uni pa ka ya hnini di ge ra m’efi ’yä nza

Nu pa di thoki u hingi t’üni ge tsa di yadi ra hño ngatho u ko te di mpefi. Xi di hñänsu’u hingi njap’u gä thoki ge di mä tengu di zogi yap’u ya m’ede t’ets’i nzayo u ra xa m’edi ngu ra n’a ne ra yoho ä xa nt’äte ne hingi t’otse ra kut’a di ge ra siento

Num’u di t’äki ra t’ets’i nzayo, ge di mät’i ra hmunts’i xi ñ’itho pa di t’ets’i, pege hingi tsa da uat’i pa di nzayo ä xo ni xa hoki ra hño ra m’efi.

Thuhu II

Di ge u ra ya ñ’ohu gatho ra ndä hnini M’onda

Xeni yoho n’ote ne yoho 42. Habu tsegi ra hai M’onda:

1. Di geu to ñ’ohu gotho M’onda;

1. Ya xeni hai, neu ja ka ya dähte;

• Ya xeni hai Lupe neu ya mui madui ra hai M’onda;

1. Ra nxidi xeni hai m’u made ka ya däthe digeu ya xeni hai neu m’ui;

1. Ya dehe m’u ka däthe ya metí gatho M’onda ne u habu tse petsi mbo ka däthe;

1. Nupu habu mui gotho ra hai M’onda, ran oho tsegi petsi da embi ra meti ñaño ya hnini.

Xeni yoho n’ote ma hñu 43. Ngatho ya hmunts’i nzayo M’onda ne ra hai gatho m’onda ya hnini nuya ge ra hnini Aguas calientes, Baja Kalifornia, Baja california Sur, Campeche, Coahuila de Zaragoza, Colima, Chiapas, Chihuahua, Durango, Guanajuato, Guerrero, Hidalgo, Jalisco, Mèxico, Michoacán, Morelos, Nayarit, Nuevo Leòn, Oaxaca, Puebla, Querétaro, Quintana Roo, San Luis Potosí, Sinaloa, Sonora, Tabasco, Tamaulipas, Tlaxcala, Veracruz, Yucatán, Zacatecas ne ra Distrito Federal.

Xeni yoho n’ote ne goho 44. Ra ndä hnini M’onda geä habu mui ra ngu ya nzaya n era ta hnini di ge gatho ra hai M’onda. Ge ra hai petsi nupia, numu da mä da thoki j ara xeni m’ätha M’onda ne habu ne da tsifi habu da tsegi ra hai da uni ra gatho ra hmuntsi.

Xeni yoho n’ote ne kut’a 45. Ya xeni M’onda petsi ge da nu habu tsegi ta gepia ne petsi zämu, ne hinte di petsi ra hñä di geu ya hai.

Xeni yoho n’ote ma rato 46. Num’u hinda m’ui rangutho di ge ra m’etho the hñä, ne ua ma ra ya nguu nzayo xa m’uhu ne ha ja ya tuni, ra nda ts’utbi üni tutbi ngatho M’onda nuya xa pädi, ge xi di hñä ra ntsu pa di hoki majuani to di nzayo, nuya to tuni ka ya hnini ta ha tsegi ka ra hai hnini Ngatho M’onda, ngu xa thuts’i ka ra heke hñä di ge ka ra xeni 105 di ge n’a ra nthot’i.

M’u hinte gohi ra za tsa da mä da nu k ara hmuntsi mpote, ge ä da nu ha da jäpi k ora xeni thot’i 76 ne ra xeni XI, di gen’a ra thot’i. Da mä hanja da gohi ya hmuntsi mpote ne hinto da daki. Ra nzaya hoka tsutbi gotho M’onda tsa da bähdi ngu mä ra ya thot’i nuä to ne, ne da hionñä digeä da mä ne da boni j ara hmuntsi mpote.

Xeni yoho n’ote ne yoto 47. Ra xeni (sic DOF 05-02-1917) Nayarit da m’etsi ra hoy habu tsegi ngu njapia ra xeni hoy Tepic.

Xeni yoho n’ote ne hñäto 48. Ya xeni hai mbo ja dähte dige u ya met’i gotho M’onda ra nxidi, made habu m’ui ya xeni hai, ya däthe, ya dehe m’u mbo neu m’ui ja ra hoy M’onda ngu da mäti ra nzaya gotho M’onda neu ya xeni hai m’ui ja ya däthe ta gempia petsi rau ya xeni hnini M’onda.

Thuhu Hñu

Heke N’a

Di ge Heke ndä ha Nzaya

Xeni yoho n’ote ne guto 49. Nu ra ndä tsutbi di ge ngatho M’onda ge xi xa hege pa di hoki ya befi nu ka ra ngu nzaya hmuntsi ndä ne ra tsutbi.

Hingi tsa da muntsihu yoho ne mara nuya ndä nzaya nu n’ase ra jäi ne ua da kohmi, ne ni xi da jotsi ka ra ndä hmuntsi ndä maya di ge ya jäi, ha numu da thumbi ra nseki ra hoki numu da zifi ka ra hmuntsi di ge gotho, nuya xa hnu k ara xeni n’ote ne guto (29). Ni xi ma n’aya, ha nuu xa tutsi nuka ra yoho n’ampi ka ra xeni n’anthebe ne hñu ma n’a (131), ge xi da thuni ra ntsü u xa thuni pa gotho da iote ra nsü.

Heke Yoho

Di ger Ndä Nzaya nxoge M’onda

Xeni yoho n’ote ne ret’a 50. Ra ndä nzaya nxoge ngatho ka ra xeni hnini M’onda de got’i nu ka ra hmuntsi gotho, ge xi da theke yoho ya ngu nzaya mpote ñä pa ya jäi; n’a ra nzaya mpote ñä pa ya jäi ne ma n’a ra nzaya mpote ha pa ya hnini.

Ueke N’a

Di ge t’etsi t’epu ra Hmuntsi ñä Pagenhu

Xeni yoho n’ote ne ret’a ma n’a 51. Ra ngu nzaya mpote ñä pa ya jäi ge xi di ñ’ohu gi ge ya mpotye gotho M’onda, xa t’etsi kon gotho pa hñu njeya. N’a ngu n’a ra ndä nzaya, ne di t’etsi n’a ra nfatsi.

Xeni yoho n’ote ne ret’a ma yoho 52. Ra ngu nzaya mpote ñä pa ya jäi ge xi di ñ’ohu xa hñu nthebe (300) nzaya mpote ñä pa ya jäi nuu xa t’etsi, nuu xki ndu xa thaki ne xa t’äte, nupu ka ya xeni hnini t’segi nxidi ngu ndä nzaya M’onda n’atho ra h’emi ha da t’etsi, yohonthebe (200) ne ya nzaya mpote hnini ge xa t’etsi ne xi da u ä ra ndu mpote rangutho, xa t’äki konge ra h’emi thuhu mupu ka ra hnini ha mui, xa thäki pu ha tsegi (sic DOF 15-12-1986) xangu ya h’emi ñuhtsi thuhu.

Xeni yoho n’ote ne ret’a ma hñu 53. Nu ra tsegi ra xeni ge xa hñu nthebe (300) ha mui ra ndä nzaya ñ’äki n’a ra h’emi ge ä da heki k ara xeni gotho hnini M’onda ne ka ya tsegi hnini ngu xa udi ra nzaya ñä pa genhu ne xi xa hñu ra gätsi re m’ede gotho ra hnini, ne xi n’a ya mpote nu k ara xeni hnini da gohi notsi dige yoho ya ndänzaya ñä pa ya jäi u xangu.

Pa di t’etsi yoho nthbe (200) ya nzaya ñä pa ya jäi ge embi ra ndui ra mpote rangutho ne ra ngu hmuntsi ha jä ya h’emi thuhu ka xeni, ge da mui kut’a ya hmuntsi ngu tsegi M’onda nzaya xangu gotho ka ra xeni hnini M’onda. Ra hmända jätsi hanja thoki ra tsegi gotho M’onda di ge ha tsegi.

Xeni yoho n’ote ne ret’a ma goho 54. Nu ya t’etsi ya yohonthebe (200) ya nzaya M’onda nt’etsi nudi ndu ra mpote da thuni ne ra muntsi da üni ra h’emi tutsi thuhu ka ya xeni, ge xi da deni nuu hanja xa mhää ne xa mangä ra hmända:

1. N’ar hmuntsi nzaya tsitsi, pa da thuni ya h’emi tutsi thuhu ka ya tsegi hnini, ge xi da thogi ra za ra kuat’i pa da t’etsi da nzaya mpote ñä pa ya jäi ge xi da dähä xa ngu di ge yoho nthebe ka ya xeni hnini ne n’atho ya h’emi thuhu.

1. Ngatho ya da nzaya ya tsitsi nzaya nu’u petsi ngu hñuu di ge ra siento ngatho ra huahni majuani di ge ya jä’i ge da mä ya nthuts’i hñä pa ngatho ya jä’i konge ra heke di ge ya thühü, tsa da petsi ya nzaya hñä pa ya jä’i ngu da nja ne ha da japi di ge ra mpefi ko ngatho ya jä’i.